Waarom de warmtepomp in Duitsland een politieke splijtzwam is

ANALYSE – Van hero naar zero. Vorig jaar kwam de Duitse minister van Economie en Klimaat Robert Habeck in peilingen naar voren als de meest populaire politicus in het land. Deze zomer bleek dat de meeste kiezers hem liever kwijt dan rijk zijn. Wat heeft ervoor gezorgd dat Habeck zo van zijn voetstuk is gevallen?

De warmtepomp.

In Nederland is de warmtepomp niet meer weg te denken. Vorig jaar werden er meer dan 100.000 warmtepompen geinstalleerd.

Volgens de branchevereniging van installateurs zullen dat dit jaar nog meer zijn. Vereniging Warmtepompen signaleert dat er in de eerste zes maanden van dit jaar meer dan drie keer meer subsidie is aangevraagd voor duurzame en energiebesparende apparatuur dan in 2022.

Warmtepomp niet aan te slepen in Nederland

Een warmtepomp vormt een alternatief voor verwarming met aardgas en kent verschillende varianten. De volledige elektrische warmtepomp vraagt om goed geïsoleerde woningen. Met een dergelijke warmtepomp kun je helemaal van het gas af.

Maar je hebt ook zogenoemde hybride warmtepompen die fungeren in combinatie met cv-ketels om het gasverbruik te beperken. Ook daarvoor geldt dat goede woningisolatie voordeel biedt, maar hybride warmtepompen kunnen ook in wat oudere woningen functioneren.

Wie een warmtepomp aanschaft, heeft hogere stroomkosten, maar kan flink besparen op het aardgasverbruik. De opkomst van de warmtepomp dreigt wel extra beslag te leggen op het stroomnet. Business Insider schreef al eerder dat stroomnetbeheerders in Nederland het gebruik van zonneboilers, warmtepompen, elektrische auto's nauwelijks kunnen bijbenen.

In mei onthulde het - toen nog niet demissionaire - kabinet Rutte IV een wetsvoorstel om vanaf 2026 bij de vervanging van oude cv-ketels een plicht in de voeren om daarbij een hybride warmtepomp te installeren. Gelet op problemen met de praktische haalbaarheid van dit plan is al wel een uitzondering gemaakt voor monumentale panden en appartementen.

Al met al hebben deze plannen van het kabinet echter niet geleid tot een politieke crisis of de instorting van de populariteit van individuele bewindslieden. Dat speelt in Nederland veel meer bij de stikstofcrisis.

De Nederlandse aanpak stimuleert ook - zonder hevige maatschappelijke onrust - de markt: installatiebedrijf Remeha liet in augustus weten een nieuwe fabriek te openen in Nederland om te voldoen aan de stijgende vraag aan warmtepompen. Doel is om in 2024 in totaal 140.000 warmtepompen af te leveren.

Duitse coalitie diep verdeeld over de warmtepomp

Op vrijdag stemde het Duitse parlement een nieuwe wet die burgers en bedrijven verplicht om op termijn over te stappen op duurzame opties voor de verwarming van woningen en gebouwen, zoals warmtepompen of aansluiting op een warmtenet.

Daarbij zijn inmiddels veel mitsen en maren ingebouwd. Voor nieuwbouw zijn er bijvoorbeeld hardere verplichtingen dan voor bestaande bouw.

Hoewel Duitsland de afgelopen jaren de koolstofemissies flink kon terugbrengen, dreigt het de klimaatneutrale doelen gesteld voor 2045 niet te halen. De verwarmingswet wet moet helpen het land weer richting die duurzame toekomst te krijgen.

Het wetsvoorstel heeft een ruime meerderheid van de stemmen gekregen in de Bondsdag, maar zo waarschuwde de site Politico: het is een Pyrrusoverwinning voor de regering van bondskanselier Olaf Schultz.

Want om hier te komen na maandenlange onderhandelingen binnen de coalitie en daarbuiten, betaalden Scholtz en zijn bondgenoten een hoge prijs. De populariteit van bewindslieden, zoals de eerder genoemde Habeck, en de coalitie zelf ligt in de goot.

Coalitiepartij FDP bekritiseerde het plan als te veel een idee van de progressieve Groenen, iets dat niet verteerbaar is voor de 'gemiddelde' Duitser. Habeck beschuldigde op zijn beurt in maart de FDP ervan de klimaatplannen van de coalitie te willen saboteren.

Klimaatpolitiek komt de Duitse huiskamer binnen

Volgens de Duitse krant Tagespiegel is het gros van de kiezers van coalitiepartijen Die Grünen (51 procent), SPD (66 procent) en de liberale FDP (75 procent) nog altijd niet overtuigd van de verwarmingswetgeving. Zij pleiten voor meer overleg en onderzoek naar de effectiviteit van de duurzame maatregel.

De reden daarvoor is simpel: ongeveer de helft van de 41 miljoen Duitse huishoudens is momenteel nog afhankelijk van aardgas voor verwarming en warm water. En volgens de BBC gebruikt een kwart, zo'n 10 miljoen, nog stookolie om dat te doen. Dat zijn heel veel Duitsers die overtuigd moeten worden van duurzame ingrepen in hun woning.

Het framen van de politieke discussie heeft in Duitsland bij dit alles een grote rol gespeeld. De nadruk lag sterk op de volledig elektrische warmtepomp die een cv-installatie helemaal vervangt. Zo'n installatie kost in Duitsland tussen de 17.000 (voor kleine appartementen) tot ruim 30.000 euro (voor grotere of oudere woningen).

Volgens klimaatanalist Noah Gordon van de Amerikaanse denktank Carnegie Endowment for International Peace is de warmtewet controversieel, omdat de discussie over "klimaatbeleid is verplaatst van verre energiecentrales naar de woningen van mensen zelf", vertelt hij aan Foreign Policy.

De Duitse warmtepompwet komt dus opeens wel heel erg dichtbij. "Het maakt in het dagelijkse leven echt niet uit voor mensen uit welk stopcontact je elektriciteit vandaan komt. Maar nu hebben we het opeens over mensen die voor je deur staan, de boel isoleren en boilers van de muur rukken. Dan wordt de politiek opeens heel erg lokaal."

De uiterst rechtse partij Afd lijkt de vruchten te plukken van de onrust binnen en rondom de Duitse coalitie. De populistische partij is een fervent tegenstander van de verwarmingswet. De Afd maakte dan ook een flinke sprong in de peilingen.

Eind augustus bereikte de partij een voorlopige hoogtepunt, met 22 procent van de zetels mochten er verkiezingen uitgeroepen worden in Duitsland. En dat is een zichtbaar gevaar voor de coalitie. Die 22 procent maakt het Afd groter dan de SPD, Die Grünen of de FDP.

Warmtepomp als splijtzwam: verschil Nederland en Duitsland

Het schijnbare verschil in het succes van de warmtepomp in Nederland en Duitsland lijkt vooral een kwestie van framing van de discussie te zijn geweest.

De uiteindelijk Duitse wet laat immers behoorlijk wat speling. De verplichting om bij verwarming van woningen en gebouwen voor minstens 65 procent met niet-fossiele installaties te werken (zoals warmtepompen), geldt voorlopig alleen voor nieuwbouw. Voor bestaande bouw zijn de verplichtingen veel minder hard.

Zowel in Nederland als in Duitsland kunnen burgers subsidie krijgen op de aanschaf van een warmtepomp. In ons land kun je 30 procent van de aanschaf van een (hybride) warmtepomp terugkrijgen. Hiervoor heeft het kabinet 150 miljoen euro per jaar gereserveerd. Bovendien kunnen lage- en middeninkomens via het Nationaal Warmtefonds een rentevrije lening aanvragen om de verduurzaming van hun woning te bekostigen.

Sinds begin dit jaar kunnen Duitse burgers tot 40 procent van de kosten van een warmtepompinstallatie terugkrijgen als subsidie, meldt de BBC. In juli verhoogde de regering dit nog eens tot wel 70 procent. Dat is aanzienlijk.

In Duitsland spitste de discussie zich in de media echter vooral toe op de volledig elektrische warmtepomp en die is aanzienlijk duurder, want bij de oosterburen wordt hierbij gesproken over bedragen van rond de 20.000 euro.

In Nederland kost de aanschaf en installatie van een hybride warmtepomp gemiddeld genomen zo'n 6.000 euro, volgens Milieu Centraal. Inclusief een nieuwe cv-ketel gaat het om iets meer dan 8.000 euro. Dit is nog zonder subsidies gerekend. Ook best prijzig, maar wel van een andere orde.

Het lijkt er dus vooral op dat de Nederlandse overheid met een wat meer praktische insteek (vooralsnog) een politieke crisis rond de warmtepomp heeft weten te vermijden. De nadruk ligt voorlopig op hybride-warmtepompen, als aanvulling op een cv-installatie. En de eerste uitzonderingen zijn uit praktische overwegingen al gemaakt voor appartementen en monumentale panden. En daar zal het waarschijnlijk niet bij blijven.

Lees ook: Nederland haalt 15% energieverbruik uit hernieuwbare energie: omstreden biomassa heeft nog grootste aandeel, maar krimpt wel