ANALYSE – De prominenten uit de Conservatieve Partij die hebben aangegeven dat ze premier Theresa May willen opvolgen doen stuk voor stuk dezelfde belofte: ze zeggen te slagen daar waar May faalde bij het uitvoeren van de Brexit.
Iets beloven is één ding, maar de belofte inlossen is weer iets heel anders. Want ongelooflijk moeilijk. Bovendien is het Britse premierschap een baan met een buitengewoon hoog afbreukrisico: de kans dat May’s opvolger, net als May en de twee Conservatieve premiers die haar voorgingen, ook op het Europese dossier sneuvelt, is levensgroot.
Waarom is dat zo? Heel eenvoudig, zoals EU-onderhandelaar Michel Barnier deze week nog maar weer eens herhaalde: over het scheidingsakkoord dat May met de EU sloot valt niet te heronderhandelen.
Tegen de New York Review of Books zei Barnier: “Er zijn drie opties: een deal gebaseerd op wat we zes maanden geleden zijn overeengekomen, een ‘no deal’-Brexit of geen Brexit.”
Dit standpunt wordt binnen de EU breed gedragen. Alle 27 lidstaten en de onderhandelaars in Brussel zijn daar glashelder in. “Geen punt of komma wordt veranderd”, zei een bron tijdens een diner van de Europese Raad deze week tegen The Telegraph.
Dus, wat staat de nieuwe Britse premier dan te doen? We lopen de drie opties langs die Barnier schetst.
1. De EU verlaten met een deal
Een Brexit mét deal lijkt een brug te ver voor een nieuwe premier.
Zodra May's opvolger aan de slag kan, zal de nieuwe premier zich in Brussel melden om concessies af te dwingen met betrekking tot de noodregeling voor de Ierse grens. Die backstop is buitengewoon impopulair onder de Conservatieven, want het houdt het Verenigd Koninkrijk gevangen in de douane-unie met de Europese Unie. Het VK kan daardoor niet zelfstandig handelsdeals sluiten met landen buiten de EU.
Het merendeel van de twaalf Conservatieve parlementsleden die gesolliciteerd hebben naar de functie van May, waaronder Boris Johnson, Dominic Raab, Jeremy Hunt en Matt Hancock, wil af van de backstop. Of in ieder geval een flink verzwakte versie van de backstop.
Puntje van aandacht is alleen dat dit voor de EU volstrekt onbespreekbaar is. Het scheidingsakkoord is verder niet onderhandelbaar, punt uit. En zelfs wanneer er kleine concessies gedaan worden, dan nog is de Ierse backstop een rode lijn voor de Europese Unie.
De EU is in deze kwestie onbuigzaam, omdat de noodregeling de enige garantie is waarbij een harde grens tussen Ierland en Noord-Ierland kan worden voorkomen. En dus blijft de huidige deal overeind, een deal waaraan de Conservatieven elke dag een nóg grotere hekel krijgen.
2. Een 'no deal'-Brexit
En zo belanden we als vanzelf bij de 'no deal'-Brexit. De twee meest waarschijnlijke vervangers van May, Boris Johnson of Dominic Raab, hebben beiden beloofd het VK per 31 oktober de EU uit te slepen, met of zonder deal.
Dat wordt om verschillende redenen een hele lastige.
In de eerste plaats heeft het Britse parlement herhaaldelijk gezegd geen 'no deal'-Brexit te willen. Er is geen reden om aan te nemen dat het parlement daar nu anders over denkt. Het Britse parlement zou zomaar eens bij wet de regering kunnen verplichten een no deal te voorkomen, zelfs wanneer dat betekent dat het VK nog langer in de EU zit.
Een nieuwe premier kan dit proces negeren of eroverheen walsen. Maar daarmee riskeert die nieuwe premier een crisis waarin het parlement de regering tot aftreden dwingt, een scenario dat minister van Financiën Philip Hammond deze week opperde.
Hammond, een uitgesproken voorstander van een zachte Brexit, zei serieus te overwegen tégen zijn eigen regering te stemmen wanneer deze een 'no deal'-Brexit probeert door te drukken. Zijn opmerkingen lijken op die van Jeremy Hunt, die een 'no deal'-Brexit zonder parlementaire steun politieke zelfmoord van de Conservatieven noemde.
3. Geen Brexit
Met het oog op hoe de hazen in het Lagerhuis lopen, is het momenteel erg lastig een compromis te vinden over de Brexit waar een meerderheid mee instemt.
Natuurlijk kan een nieuwe premier proberen de machtsverhoudingen te veranderen door nieuwe verkiezingen uit te roepen. En dan maar hopen dat die een comfortabele meerderheid voor de Conservatieven opleveren.
Maar ook dit scenario is weer hoogst onwaarschijnlijk, gezien de impopulariteit van de Conservatieven in recente opiniepeilingen. Volgens een peiling van afgelopen donderdag eindigen de Conservatieven met 19 procent op een derde plaats.
Toch een tweede referendum
En daarmee blijft er nog maar één uitweg over voor de volgende premier: een tweede referendum.
Een tweede referendum met een no deal als inzet is riskant. Stel dat een meerderheid van de Britse bevolking de 'no deal'-Brexit afwijst, dan betekent dat het einde van de premier die het referendum heeft uitgeroepen. En toch zou het zomaar eens de enige levensvatbare optie kunnen zijn.
Maar ook een nieuw referendum kent grote obstakels, en niet in de laatste plaats politieke: de meeste Conservatieve parlementsleden zijn namelijk tegen een nieuwe volksraadpleging.
Daarbij komt dat ook het Britse parlement groen licht moet geven voor een nieuw referendum. En dat kan wel eens lastig worden, wanneer het referendum gaat over de vraag: wel of geen 'no deal'-Brexit?
Toch lijkt een tweede referendum, gezien de onmogelijkheid van alle andere opties, de enige manier waarop May's opvolger voorkomt hetzelfde lot te moeten delen als Theresa May.