- De oorlog in Oekraïne is alweer bijna vier maanden aan de gang en het einde lijkt nog niet in zicht.
- Hoe zou een eventueel vredesakkoord tussen Rusland en Oekraïne eruit zien en wat is er voor nodig om dat te bereiken?
- Business Insider vroeg het aan Bob Deen, Oosteuropa-deskundige van het Instituut Clingendael.
- Lees ook: Poetin wil Oekraïne nog steeds helemaal veroveren – maar VS denkt dat Rusland daarvoor militair niet sterk genoeg is
De teller van de Russische invasie van Oekraïne tikt iedere dag weer door. Europa ziet al bijna vier maanden lang oorlogsmisdaden, ontheemde vluchtelingen, doden en gewonden aan de grens in het grootste conflict op het continent sinds de Tweede Wereldoorlog.
Tot nu toe lijken telefoontjes van de Franse president Emmanuel Macron en andere wereldleiders met Poetin op niks uit te lopen. Vrede in Oekraïne lijkt ver weg te zijn, ondanks de westerse druk met verregaande sancties tegen Rusland.
Maar wat is er nodig voor vrede, of op zijn minst een staakt-het-vuren in Oekraïne? En wat zijn de voorwaarden en garanties die een vredesdeal mogelijk zouden maken? Business Insider sprak hierover met Bob Deen, Oosteuropa-deskundige van Instituut Clingendael.
Maandag riep de Oekraïense president Zelenski de G7-landen op om alles in het werk te stellen om de oorlog voor het einde van het jaar te beëindigen. Hoe realistisch is dit?
"Dat hangt er helemaal vanaf wat hij bedoelt met 'voorbij'. Als hij denkt voor het einde van het jaar alle Russische troepen uit heel Oekraïne verjaagd te hebben, dan schat hij zijn kansen op het slagveld wel heel optimistisch in. Voorlopig moet Oekraïne nog alles op alles zetten om te voorkomen dat ze nog meer terreinverlies lijden. Maar als hij met 'voorbij' bedoelt dat Oekraïne de Russen tot stilstand weet te vechten, dat wel."
Hoe waarschijnlijk is het überhaupt dat er binnenkort een einde aan het conflict in Oekraïne komt?
"Ik denk niet dat er in de nabije toekomst een definitief einde komt. Waarom? Omdat de grondoorzaken van het conflict niet verdwenen zijn. De vurige wensen van Oekraïne om zich bij het Westen aan te sluiten en het gehele eigen grondgebied onder controle te hebben, staan haaks op wat Poetin wil bereiken. Die wil namelijk blijvende invloed op het land en het behouden van de volksrepublieken van Donetsk en Loehansk, alsook de Krim. Sinds kort hoort ook de hele Oekraïense zuidoostkust van Kherson tot Marioepol in dat rijtje. Dat zie ik Rusland niet zomaar opgeven."
"Omdat die grondoorzaken nog altijd aanwezig zijn, is het beste wat er op dit moment uit het conflict kan komen een tijdelijk bestand. Maar dat is geen echt vredesakkoord. Want dat zal Oekraïne alleen willen als Rusland zich terugtrekt. Moskou zal alleen maar akkoord willen gaan met een politieke capitulatie waarbij Kiev allerlei beloftes doet."
"Op dit moment praten de twee landen nauwelijks met elkaar. Dus op de korte en middellange termijn zie ik geen duurzaam vredesakkoord ontstaan tussen de regering van Poetin en die van Zelenski. Eerst moet er een ander Rusland zijn, voordat dat dit kan."
Dan toch, in het onwaarschijnlijke toekomstscenario waarin Zelenski en Poetin aan de onderhandelingstafel gaan zitten. Wat kunnen ze elkaar bieden en wie staat het sterkst?
"Rusland heeft de optie om tegen Oekraïne te zeggen: we stoppen met vechten en geven jullie een deel van het veroverde grondgebied terug. Dus Rusland heeft wisselgeld. Het kan dreigen met escalatie, het kan aanbieden te stoppen en het kan zichzelf terugtrekken."
"Oekraïne kan Rusland veel minder bieden dan Poetin zou willen hebben. Simpelweg omdat het voor Zelenski zowel principieel als politiek niet te doen is om nu te zeggen dat hij afziet van alle vormen van westerse integratie. Dus toetreding tot de EU en NAVO en het accepteren van westerse wapenleveranties. Daarnaast wil hij ook geen soevereiniteit over de Krim of de Donbas opgeven. Wat Poetin van Oekraïne eist, gaat zodanig ver dat het voor Zelenski bijna niet te leveren is."
"Wat Oekraïne wel heeft, is de bereidheid om door te vechten en om op termijn Rusland met hele hoge kosten op te zadelen. En daar komen wij om de hoek kijken met onze sancties. Dat is waar Rusland kwetsbaar is. Het Kremlin wil van de sancties af."
"Dat geeft Oekraïne enige onderhandelingspositie. Al blijft het lastig, want vaak wordt het versoepelen van sancties gekoppeld aan het naleven van een staakt-het-vuren en het terugtrekken van troepen. Als het vertrouwen zo laag is, zoals in dit conflict, dat de partijen denken dat de ander hier misbruik van gaat maken, dan gebeurt er bijna niets."
Wie kan Rusland en Oekraïne in dit fictieve scenario samen aan tafel brengen?
"We zagen in het begin Belarus pogingen doen om dat te bewerkstelligen, maar dat land is sindsdien partij geworden in het conflict. Je ziet Turkije, soms Israël en natuurlijk Frankrijk, Italië en Duitsland dit proberen. Maar voor onderhandelingen is een platform nodig om af te spreken, zoals dat voor de Minsk-akkoorden destijds het Normandië-platform was. Op het moment zie ik dat niet. De VN-veiligheidsraad en de OVSE die dit normaal zouden kunnen, zijn volledig verlamd."
Kan Rusland met recente overwinningen in het oosten, in bijvoorbeeld Severodonetsk, Kiev alsnog dwingen om naar de onderhandelingstafel te komen en in te stemmen met een vredesakkoord?
"De Oekraïense economie staat er slecht voor, de overheid heeft grote financiële tekorten en zonder grootschalige westerse economische en materiële steun kan Oekraïne het niet eindeloos volhouden om met deze intensiteit door te blijven vechten."
"Als wij niet voldoende steun blijven geven, zal Oekraïne op een gegeven moment toch met Rusland om de tafel moeten zitten en een bestand moeten tekenen. We weten dat die onderhandelingen er een keer zullen moeten komen; het westerse doel lijkt nu te zijn om Oekraïne dan een zo sterk mogelijke onderhandelingspositie te geven."
"De grote vraag is hoeveel terrein Oekraïne komende weken nog verliest aan Rusland in de Donbas, en hoeveel terrein het deze zomer eventueel kan terugwinnen. Rusland rekent er denk ik op dat het westen dit ook niet lang zal volhouden en afgeleid zal worden door binnenlandse economische problemen en andere crises."
Het wantrouwen tussen Kiev en Moskou is groot. Wat voor voorwaarden en garanties zouden dan een vredesdeal of simpel staakt-het-vuren mogelijk maken?
"Dan moet je even naar het Italiaanse vredesplan kijken, want dat is bijna een Minsk III. Zowel Rusland als Oekraïne hebben dat al verworpen, dus op dit moment maakt dat geen kans. Maar het kan wel steeds weer van de plank gehaald worden. Dit plan is een staakt-het-vuren dat versterkt wordt door internationale waarnemers."
"Je hebt die waarnemers nodig in een situatie waarbij er extreem weinig vertrouwen is tussen beide partijen. Maar ja, Rusland heeft juist die OVSE-waarnemers Oekraïne uitgejaagd. Dus op dit moment zijn er geen waarnemers bij het conflict. Je hebt een internationale missie nodig - van de Verenigde Naties, de OVSE of een van een groep landen - om die bij het conflict inzetten."
"Op het moment dat er waarnemers zijn die kunnen nagaan of de afspraken worden nageleefd, moeten de partijen door de stappen heenlopen die een conflict beëindigen. De eerste is disengagement. Dat is dat de legers meer afstand tussen elkaar creëren. Dan moeten bijvoorbeeld zware wapensystemen zover teruggetrokken worden, dat ze elkaar niet meer kunnen raken. Bij artillerie is dat veertig kilometer of meer."
"De volgende stap in de richting van een vredesdeal is dat de twee partijen zich moeten committeren aan een proces. Hierin moet zowel een militaire component zitten – hoever trekken we ons terug, welke wapensystemen staan we nog toe, hoeveel mensen mogen waar zitten – en een politieke component. Die laatste draait om de vorm waarin afspraken worden gegoten. Zetten we een onderhandelingsproces op met een internationale bemiddelaar? Welke principes gaan er aan ten grondslag? Zo’n principe kan zijn dat Rusland al het Oekraïense grondgebied moet teruggeven. Nou, dat zal Moskou dus nu niet zo snel doen."
"Bij een vredesakkoord moet er een politieke formule komen waar beide partijen mee moeten leven, en dat lijkt dan misschien op Minsk III."
Maar hoe ga je zoiets handhaven?
"Dat is de moeilijkste vraag. Wij dachten dat we Minsk konden handhaven door een combinatie van sancties en politieke druk op zowel Rusland als Oekraïne. En op dit ogenblik hebben we eigenlijk niks om dat te doen."
"Er is ook geen eendracht in het westerse kamp over dit punt. De Franse, Duitse en Italiaanse leiders willen nog wel met Poetin in gesprek blijven. Je ziet dat met name de Baltische Staten en Polen op dit soort initiatieven reageren alsof ze door een wesp gestoken worden. Die willen dat Poetin militair verslagen wordt in Oekraïne."
"Zolang die twee meningen binnen Europa nog zo ver uit elkaar liggen, is het aan de Oekraïners om te kiezen wat ze willen. Maar tot nu toe is Zelenski niet van mening dat dit het moment is om te stoppen met vechten."
Rusland viel in 2008 Georgië binnen, gebruikte in het verleden aardgas als wapen, annexeerde de Krim, vocht al jaren een oorlog uit in de Oekraïense Donbas. Allemaal zetten die laten zien dat bestaande internationale afspraken gebroken kunnen worden. Met het oog op een potentiële vredesdeal tussen Kiev en Moskou: kunnen we in Europa terug naar een tijd dat we Rusland kunnen vertrouwen om zich hieraan te houden? Of moeten we rond blijven lopen met sancties in onze achterzak?
"Je moet tot ver in de Koude oorlog teruggaan om alternatieve toekomsten te kunnen bedenken. Als Poetin een expansionistische tsaar is, zoals zijn laatste speeches suggereren, dan werkt alleen maar een politiek van containment."
"Ik denk nog steeds dat dit heden anders had kunnen zijn, als we de afgelopen decennia op een andere manier afspraken hadden gemaakt over veiligheid op het Europese continent. Dat is het verhaal van de Duitsers en de OVSE, dat van gedeelde veiligheid. We hadden Europa ook zo kunnen inrichten dat Rusland zich niet door ons bedreigd had gevoeld, en vice versa. Als we daar ooit weer naar terug kunnen gaan, dan kunnen we die huidige wapenwedloop in Oost-Europa weer omkeren. Dan kan je weer afspraken maken over wapenbeheersing."
"De instrumenten die dat mogelijk kunnen maken, zijn er namelijk al: zoals het Weens document en het Open Skies-verdrag. Maar afspraken maken gaat niet in een situatie waar het vertrouwen van de Russen in ons ook heel erg laag is. Daar moet je dan eerst aan werken. En ik denk wederom dat dit moeilijk is met Poetin aan de macht. Het kan natuurlijk, maar gezien alles wat er is gebeurd lijkt me dat op dit moment niet heel realistisch."
"En je moet niet naïef zijn ten opzichte van Rusland. Je moet niet denken dat ze zich zomaar aan afspraken houden, zonder dat jij daarvoor een stok achter de deur hebt. Je moet een plan hebben. Als je deze afspraak breekt, dan gebeurt dit. Dat deed het Westen ook voor de invasie van Oekraïne. Toen maakte Poetin een eigen overweging om toch aan te vallen."
"We zitten nu dus in een wereld van harde machtspolitiek en dan moet je wel die stok achter de deur hebben. Als je dat niet hebt, blijf je in de afwachting van de volgende streek die Poetin gaat leveren."