Thijs Peters: het Z-woord, zelfstandigenaftrek is de nieuwe hypotheekrenteaftrek

Morrelen aan de hypotheekrenteaftrek was jarenlang taboe. Haagse middenpartijen durfden hun vingers er niet aan te branden, totdat het vanwege de crisis niet anders kon. Met de zelfstandigenaftrek dreigt nu hetzelfde te gebeuren.

Een politiek probleem waar niemand in Den Haag zich aan wil branden? Dan zet je er een een groep ambtenaren op. Dat gebeurde ook met de vraag wat Nederland nu toch aan moet met het groeiende leger zelfstandige ondernemers op de arbeidsmarkt. Het resultaat is een rapport met 153 pagina’s boordevol statistieken, verklaringen en zelfs een paar voorzetjes voor nieuw beleid.

Het afgelopen vrijdag gepubliceerde rapport is leesvoer voor wie zich in detail in de hele zzp-kwestie wil verdiepen en het bevestigt nog eens wat we al wisten: het aantal zzp’ers groeit explosief. Dat is voor een fors deel te danken aan aftrekposten die in Den Haag zijn bedacht: de startersaftrek, de zelfstandigenaftrek en de mkb-winstvrijstelling.

Maar hoe zit het dan met de toenemende behoefte van bedrijven en instellingen aan flexibiliteit? Dat speelt toch ook een rol? Er zijn behalve fiscaal beleid inderdaad wel andere verklaringen te vinden waarom het aantal zzp’ers groeit.

Het rapport benoemt die ook. Zo is de zakelijke dienstverlening in Nederland steeds dominanter en dat is nu juist de sector waar je veel zelfstandigen ziet. In de zakelijke dienstverlening is één op de drie werkenden een zzp'er.

Een tweede reden voor de sterke groei ligt het gebrek aan flexibiliteit op de arbeidsmarkt, en vooral aan de hoge kosten die bedrijven moeten maken om werknemers in vaste dienst te nemen. Met name de nog niet zo heel lang geleden ingevoerde verplichting om twee jaar door te betalen bij ziekte, leidt ertoe dat bedrijven zich wel tweemaal bedenken voordat ze iemand een vast contract aanbieden.

Groei aantal zelfstandigen in Nederland veel groter

Maar zelfs als je al die zaken bij elkaar optelt, dan nog verklaart het niet waarom de groei in Nederland zoveel groter is dan bijvoorbeeld in Duitsland dat grofweg met dezelfde economische omstandigheden te maken heeft.

Het aandeel van zzp'ers onder de beroepsbevolking was in 2002 in ons land 7 procent tegen 5 procent in Duitsland. Tien jaar later was het in Nederland opgelopen tot 10 procent, terwijl het in Duitsland 6 procent was geworden. Dat verschil in groei, zo concluderen de samenstellers, is toch echt te danken aan die aftrekposten.

Zzp'er tegen wil en dank

Is dat erg? Het antwoord moet zijn 'ja'. Het vervelende van fiscale aftrekposten is namelijk dat ze vaak onbedoelde bijeffecten hebben.

De OESO schat dat ongeveer 15 procent van de zzp'ers ondernemer is tegen wil en dank. Er is vaak weinig ondernemerschap bij deze groep: ze werken vaak voor één en dezelfde opdrachtgever en hebben weinig keus of ze werk aannemen of niet. Bovendien schrapen ze net genoeg bij elkaar om rond te komen en zijn ze niet in staat om te sparen voor pensioen of zich te verzekeren voor arbeidsongeschiktheid.

Het zijn de postbezorgers, metselaars en vijftigplussers die zzp'er zijn geworden omdat bedrijven ze niet meer in dienst willen nemen, puur en alleen omdat de kostprijs van zzp'ers stukken lager ligt. (Zie grafiek, klik om uit te vergroten.)

De fiscale stimuli voor zelfstandigen zorgen er zo voor dat mensen die dat misschien liever niet zouden willen of voor wie een bestaan als werknemer beter zou passen, noodgedwongen gaan ondernemen. Een op zich nobel streven van Den Haag, het stimuleren van ondernemerschap, schiet op die manier haar doel voorbij.

Waar hebben we een dergelijk mechanisme eerder gezien? Op de Nederlandse huizenmarkt. Bijna twee decennia lang hebben veel Nederlanders zich tot hun nek in de schulden gestoken om een huis te kopen. Veel mensen moesten wel. Door de dominantie van de sociale huursector zijn er amper betaalbare huurwoningen voor de middengroepen. Het enige alternatief was de koopwoning, en die was dankzij de hypotheekrenteaftrek wel haalbaar.

Taboe van links

De parallellen met de arbeidsmarkt en de huizenmarkt van voor de crisis zijn legio. In beide gevallen is er een taboe van links op het hervormen van bestaande structuren: de overgereguleerde huren op de woningmarkt en de inflexibele arbeidsverhoudingen op de arbeidsmarkt.

De Haagse 'oplossing' die voor beide problemen is gekozen, is ook dezelfde. Omdat we het vertikken om een probleem fundamenteel aan te pakken, geven we iedereen die in de knel komt een zak geld. In het geval van de huizenmarkt was het de hypotheekrenteaftrek, in het geval de arbeidsmarkt alle aftrekposten voor IB-ondernemers (ondernemers voor de inkomstenbelasting).

Taboe van rechts

Het vervelende is dat die aftrekposten vervolgens gekoesterd worden door rechts. De hypotheekrenteaftrek en de zelfstandigenaftrek worden net zo'n taboe aan de rechterkant van het politieke spectrum als de huurmarkt en gereguleerde arbeidsmarkt bij links. Het is een ongemakkelijk compromis waarbij beide partijen hun zin krijgen, maar iedereen weet dat de systeemfout blijft bestaan.

Het gaat vaak een hele tijd goed, maar er komt een moment dat er iets gedaan moet worden. Bij de hypotheekrenteaftrek was het uiteindelijk de economische crisis in combinatie met de enorme schuldenlast van de huizenbezitter die Den Haag eindelijk tot actie dwong.

Het lijkt erop dat in het dossier van de zzp'er ook eerst een crisis nodig zal zijn voordat partijen als de SP en PvdA aan de ene kant en D66 en VVD aan de andere kant bereid zijn hun loopgraven te verlaten. Mocht het moment daar zijn, dan is het wel aardig om het rapport er nog eens op na te slaan.

Aanpak schijnzelfstandigheid

De commissie doet in het rapport drie 'budgetneutrale' beleidsvoorstellen die de schadelijke effecten van de zzp-explosie zoals schijnzelfstandigheid kunnen indammen. De commissie komt tot drie voorstellen, maar in feite zijn het twee extremen met een soort tussenweg als derde optie. Die laatste laten we even buiten beschouwing.

De eerste is de oplossing van links. We schaffen de fiscale voordelen voor zzp'ers af én verplichten ze vervolgens allerlei verzekeringen af te sluiten en collectief voor pensioen te sparen. Het is in sommige opzichten een oplossing: bedrijven zoals PostNL zullen geneigd zijn mensen maar weer in dienst te nemen.

Maar het is wel een oplossing die de vraag vanuit de samenleving en economie naar meer flexibiliteit negeert. Wie benieuwd is wat er gebeurt als je star vasthoudt aan oude verworvenheden, ook al schreeuwt de economie om verandering: kijk naar Frankrijk. In het rapport wordt overigens ook geconcludeerd dat een dergelijk scenario een 'neutraal tot licht negatief' effect zal hebben op de economie en de werkgelegenheid.

De andere oplossing is er 'van rechts'. Het idee is vooral dat de lasten op arbeid voor werkgevers, met name aan de onderkant, worden verlaagd. Dat betekent niet langer twee jaar loondoorbetalingsplicht bij ziekte en al die andere zaken afschaffen die het voor werkgevers onaantrekkelijk maken om mensen in dienst te nemen.

Ook in dit scenario is het noodzakelijk dat de zelfstandigenaftrek in zijn huidige vorm verdwijnt. En daar durft eigenlijk niemand in Den Haag zich aan te branden. Tot de volgende crisis.

Dit artikel is oorspronkelijk verschenen op z24.nl