Eerder dit jaar zette de Raad van State een streep door het Nederlandse beleid op het gebied van stikstofuitstoot. Het voldeed niet aan de Europese richtlijnen, en dat zorgt nu voor gigantische problemen.

Van Lelystad Airport tot een Roermondse nieuwbouwwijk en snelwegen rond de Veluwe: in totaal worden er 18.000 projecten geraakt door de stikstofuitspraak. Ze staan nu op losse schroeven, waardoor de bouwsector voor een miljardenschade en zelfs faillissementen vreest. Ook voor veel boeren is het voortbestaan van hun bedrijf onzeker geworden.

Om een einde te maken aan de impasse presenteerde voormalig VVD-minister Johan Remkes woensdagmiddag mogelijke oplossingen voor de stikstofproblematiek. De commissie-Remkes adviseert om de maximumsnelheid op veel plekken omlaag te brengen. Ook moet het kabinet extra subsidie beschikbaar stellen aan boeren die hun stikstofuitstoot moeten verlagen.

Lees meer: Advies voor stikstofuitstoot: verlaag maximumsnelheid bij natuurgebieden…maar Remkes noemt geen getal

Maar wat is het probleem nu precies en waarom heeft de uitspraak van de Raad van State invloed op zo veel projecten? Vier vragen en antwoorden over de stikstofproblematiek.

Wat is het probleem met stikstof precies?

Stikstof zelf is het probleem niet zo zeer, dat zit immers van nature al in de lucht. Het echte probleem ligt bij de stikstofverbindingen die ontstaan bij een verbranding op hoge temperatuur, en die worden uitgestoten in bijvoorbeeld de landbouw, industrie en het verkeer. Stikstofverbindingen, zoals stikstofoxiden (NOx) en ammoniak (NH3), ontstaan als stikstof zich hecht aan andere atomen.

In de natuur komen die stikstofverbindingen ook voor, ze ontstaan bij bijvoorbeeld een vulkaanuitbarsting of onweer. Ze zijn onmisbaar, maar ze zijn van nature ook schaars. Dankzij de stikstofoxiden kunnen planten groeien en ze zijn ook een bouwstof voor ons lichaam. Het probleem met de natuur is dat stikstofoxiden er van nature zo weinig voorkomen dat planten hard hun best doen om ze uit de lucht te halen. Maar nu er door onze industriële activiteiten meer stikstofverbindingen in de lucht en bodem zitten, groeien sommige planten die heel efficiënt omgaan met die stikstofverbindingen heel hard.

"Snelgroeiende planten die gedijen bij stikstof, zoals grassen, bramen en brandnetels, overwoekeren kwetsbaarder en soms zeldzame soorten die baat hebben bij voedselarme grond. Daarmee verschraalt de biodiversiteit", zegt Jan Willem Erisman, hoogleraar integrale stikstofstudies van de Vrije Universiteit Amsterdam, tegen de Volkskrant. Tegelijkertijd zorgt ammoniak ervoor dat de bodem verzuurt.

En daar hebben veel dieren weer last van, zegt Erisman. "Als bloemrijke planten verdwijnen, verdwijnen ook de vlinders en andere insecten die leven van het voedsel van bloemen. Door bodemverzuring is er minder kalk beschikbaar in onze bossen. Onderzoek heeft aangetoond dat mezen slappe botten hebben vanwege kalkgebrek."

Voor onze gezondheid is het ook niet best. In 2012 schreef de Gezondheidsraad in een rapport dat ammoniak en stikstofoxide in de lucht reageren en fijnstof vormen, waardoor de kans op luchtwegaandoeningen groter wordt. Daardoor leven we gemiddeld 9 maanden korter. Daarnaast stelde het RIVM in 2015 vast dat Nederlanders gemiddeld nog eens 4 maanden korter leven door luchtverontreiniging met stikstofdioxide. Mensen die in bijvoorbeeld de Randstad wonen, zullen gemiddeld meer maanden van hun leven verliezen dan mensen die in gebieden met schonere lucht wonen.

De uitstoot van stikstof is toch al flink verminderd, waarom moet het nu nog verder omlaag?

Sinds de jaren 90 is de uitstoot van stikstofverbindingen ongeveer gehalveerd, zoals je ziet op de onderstaande afbeelding. Dat komt onder meer dankzij katalysatoren in auto's en maatregelen in de industrie en landbouw. We zijn dus goed op weg, zou je denken.

Het probleem is dat de stikstof die al in het milieu terecht is gekomen er niet zomaar weer uit verdwijnt. Dat kan decennia duren, terwijl het overschot nu al voor grote problemen zorgt.

Daarnaast stoot Nederland regelmatig meer stikstofverbindingen uit dan is toegestaan. Zo zaten we in 2017 met 4.400 ton ammoniak boven de Europese richtlijn, en van 2011 tot 2014 werd het emissieplafond van de Europese Unie voor stikstofoxiden telkens overschreden.

Wat is er precies aan de hand met die PAS-regeling?

In 2015 voerde de overheid het Programma Aanpak Stikstof (PAS) in, om zo natuurgebieden te beschermen tegen de uitstoot van stikstofverbindingen. Volgens het PAS moeten er natuurherstelmaatregelen worden uitgevoerd in Natura 2000-gebieden waar te veel stikstof is, bijvoorbeeld door stikstof versneld uit de bodem te halen door te maaien of plaggen. Daarnaast moeten er volgens het PAS ook maatregelen worden genomen om ervoor te zorgen dat er minder stikstof terechtkomt in die Natura 2000-gebieden.

Vooral dat laatste is nu relevant, want dat betekent dat nieuwe economische activiteiten in de buurt van die gebieden, zoals een staluitbreiding of wegverbreding, alleen nog zouden worden toegestaan als de extra stikstofuitstoot daarvan wordt gecompenseerd. En dat is precies waar de Raad van State afgelopen mei over viel. Het zou namelijk veel te onzeker zijn dat die milieuschade later nog wordt gecompenseerd met natuurherstelmaatregelen.

Volgens de Europese Habitatrichtlijn zouden de positieve gevolgen van de maatregelen tegen milieuschade al vast moeten staan voordat de overheid een activiteit goedkeurt. Bij het PAS was dat niet zo, waardoor het volgens de Europese richtlijnen niet mag worden gebruikt om toestemming te verlenen voor projecten. En dat is een probleem, want voor veel projecten was juist op basis van het PAS toestemming verleend. Die liggen nu stil.

Wat voor projecten zijn dat en wat gebeurt daar nu mee?

Volgens schattingen worden ongeveer 18.000 projecten in Nederland geraakt door de uitspraak. "Het land ligt in principe stil", zei de de Gelderse gedeputeerde Peter Drenth (CDA), bestuurder bij het Interprovinciaal Overleg (IPO), tegen NRC. Zijn overlegorgaan maakte voor het ministerie een rondgang langs lokale overheden en kwam zo tot deze schatting.

Lelystad Airport, een Roermondse nieuwbouwwijk, een plan om de maximumsnelheid tussen Utrecht en Amsterdam te verhogen naar 130 km/u en snelwegen rond de Veluwe: ze zijn allemaal uitgesteld of geannuleerd. Zelfs projecten die er op termijn wel voor zorgen dat de uitstoot van stikstofverbindingen daalt, zoals de bouw van windmolens, liggen stil.

Al met al is deze impasse niet bepaald goed voor de bouwsector. Bedrijven lopen de komende jaren voor miljarden aan omzet mis en vrezen voor ontslagen en zelfs faillissementen als de stilstand nog te lang duurt. Daarom wordt er hard gezocht naar een oplossing. Wat er gebeurt met de projecten die stilliggen, is vooralsnog dus onduidelijk.

Lees meer over de stikstofcrisis: