• Alle Tweede Kamerpartijen behalve zijn eigen VVD hebben het optreden van Mark Rutte in de verkenning afgekeurd.
  • Het vertrouwen is dusdanig geschaad dat het niet meer vanzelfsprekend is dat de VVD als grootste partij het voortouw neemt in de formatie.
  • Rutte zelf wil door als premier en het vertrouwen van de Kamer en samenleving herstellen.

VVD-leider en demissionair premier Mark Rutte gaat na Pasen zwaar gehavend een nieuwe verkenningsronde in.

De Tweede Kamer debatteerde donderdag meer dan veertien uur lang over het gelekte verkenningsmemo, en de gesprekken waarop dit gebaseerd zou zijn. Rutte kwam daar niet ongeschonden uit.

Alle partijen keuren zijn optreden in de eerder geklapte verkenning af, en het vertrouwen is behoorlijk geschaad.

D66 en het CDA dienden een motie van afkeuring in, en gaven hiermee ook een signaal dat effect zal hebben op de positie van Rutte in de nieuwe verkenning: het is niet meer vanzelfsprekend dat hij als grootste partij het voortouw neemt.

"U heeft met deze motie een einde gemaakt aan de periode Rutte, u heeft hem de facto politiek onthoofd", zegt PVV-leider Geert Wilders tegen D66-fractievoorzitter Sigrid Kaag.

Kaag antwoordde daarop dat Wilders de strekking van de motie beter verwoordde dan zijzelf.

Lees ook: Kan Sigrid Kaag premier worden? Ja, leert de geschiedenis

Wilders kwam zelf met een motie van wantrouwen tegen Rutte om zijn "leugens en bedrog". De hele oppositie steunde die. Zelfs de SGP, een gezagsgetrouwe partij die doorgaans heel terughoudend is met het opzeggen van het vertrouwen, stond achter de motie van Wilders.

Dat betekent dat bijna de helft van de Kamer – 72 Kamerleden – twee weken na de verkiezingen al geen vertrouwen meer in Rutte heeft.

Rutte sprak toch over Pieter Omtzigt met de ex-verkenners

Rutte moest in het debat diep door het stof, nadat was gebleken dat hij toch CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt heeft besproken met de oud-verkenners Annemarie Jorritsma (VVD) en Kajsa Ollongren (D66). Iets wat hij eerst nog stellig ontkende.

Donderdag werden op verzoek van de Tweede Kamer de gespreksverslagen met de voormalige verkenners vrijgegeven. Daaruit blijkt dat Rutte heeft geopperd om Omtzigt een ministerspost aan te bieden.

Lees meer: Rutte zei tegen de verkenners: ‘Je moet wat met Omtzigt: minister maken’

“Uit het verslag blijkt dat het wel over hem is gegaan. Dat roept terecht veel vragen op. Ik heb me dat achteraf verkeerd herinnerd, en betreur dat ten zeerste”, begon Rutte het debat.

Zijn verklaring kwam hem op hoongelach uit de Tweede Kamer te staan. Het is immers niet de eerste keer dat Rutte zich op deze manier verdedigt. Ook in de bonnetjesaffaire en bij debatten over de aanval op Hawija, de dividendbelasting en de Toeslagenaffaire beriep de premier zich op een haperend geheugen.

Lees meer: 4 eerdere momenten dat Mark Rutte zich dingen niet meer kon herinneren de afgelopen jaren

“Ik weet werkelijk niet wat ik hoor”, zei SP-leider Lilian Marijnissen. “Ik heb de afgelopen uren gedacht: welke verdediging zal hij brengen? Maar dat hij geen herinneringen heeft en naar eer en geweten heeft gehandeld, had ik niet kunnen bedenken. Hoe ziet hij zelf nog dat hij geloofwaardig verder kan?”

Rutte noemt de ontstane situatie in verband met de misgelopen verkenning zelf ook “een puinhoop”. Hij baalt er stevig van dat hij zich uitspraken over Omtzigt niet meer kan herinneren, zegt hij. “Ik vind het ruk dat ik het me niet herinner.”

Rutte hoorde 'via via' dat hij Omtzigt toch had genoemd

Later in het debat beging Rutte een pijnlijke uitglijder in antwoord op vragen van Forum voor Democratie-leider Thierry Baudet.

Rutte hoorde donderdagochtend rond 07.30 uur “via via” dat Omtzigt toch voorkwam in het verslag van zijn gesprek met de oud-verkenners, zei hij tegen de Kamer. Andere partijen konden de gespreksverslagen pas vanaf 09.00 uur inzien.

Dat leidde tot verontwaardiging bij de fractievoorzitters. Het debat werd een half uur geschorst, omdat de meeste partijen uitleg eisten over de ‘bron’ van Rutte. Maar ook na de schorsing wilde Rutte die niet onthullen.

“Ik kreeg vanmorgen om half acht een niet gevraagd telefoontje van iemand die via via had gehoord dat ik Pieter Omtzigt toch had genoemd. Ik ga deze bron niet onthullen. Bij verdere vragen erover zal ik niet nader ingaan op die bron”, zei de VVD-leider daarover.

Partijen bleven zware druk zetten op Rutte om de bron toch prijs te geven. De nieuwe verkenners Tamara van Ark en Wouter Koolmees moesten na middernacht nog naar de Kamer komen om hierover te verklaren. Alle betrokkenen ontkenden dat zij Rutte vroegtijdig hadden ingelicht. Ook de ambtenaren deden dat niet, zei Koolmees.

Kaag weet niet of ze nog met Rutte wil regeren

D66-leider Kaag sprak tijdens het debat harde woorden over Rutte. "De afstand tussen hem en mij is groter geworden. Dat neem ik hem kwalijk", zei Kaag. "Ik heb mijn twijfels over de verdediging en ontkenning vandaag."

Kaag voegde op aandringen van andere partijen toe dat ze zelf "haar conclusies zou nemen", als ze zou worden geconfronteerd met een motie van afkeuring.

Kaag zei na afloop dat ze nog niet weet of ze samen met Rutte in een nieuw kabinet wil gaan. Eerst trokken VVD en D66 als winnaars van de verkiezingen en grootste partijen nog samen op. De partijen vormen niet meer vanzelfsprekend een 'liberaal motorblok'. Het is volgens Kaag niet evident dat de VVD nog het voortouw neemt in de verkenning. Mogelijk gaan de partijen zelfs om Rutte heen.

Dat moet worden bekeken door een andere verkenner die meer op afstand staat van de partijen, aldus een Kamerbreed gesteunde motie van D66 en CDA. Het moet een "gezaghebbende en onafhankelijke verkenner met een grotere afstand tot de actuele politiek" zijn. Die moet het formatieproces weer vlottrekken en het vertrouwen tussen de partijen herstellen.

Rutte wil door als demissionair minister-president

Rutte zelf wil in ieder geval door als demissionair premier, ondanks het "heftige debat". De VVD-leider wil "vreselijk hard werken" aan het "terugverdienen van het vertrouwen" van de Kamer en de samenleving, zei hij in een eerste reactie op de aangenomen motie van afkeuring.

Desgevraagd zegt de premier dat hij donderdag geen moment heeft gedacht aan opstappen.

Verder benadrukte de VVD-leider dat hij het premierschap met de "grootst mogelijke deemoedigheid en bescheidenheid" vervult. Hij wil daar graag mee verder, maar de formatie van een nieuw kabinet wordt evenwel een lastige puzzel, omdat het vertrouwen van alle partijen in Rutte een flinke deuk heeft opgelopen.

Over hoe het nu verder moet met de verkenning, wilde Rutte nog niets zeggen. Dat zal pas na de paasdagen aan de orde zijn.

Lees meer over de Tweede Kamerverkiezingen: