- De Russische president Vladimir Poetin heeft zondag een bevel uitgevaardigd om het nucleaire arsenaal van zijn land in hogere staat van paraatheid te brengen.
- Hoewel de kans op een mondiale kernoorlog minimaal wordt geacht, sluiten militaire experts niet volledig uit dat Poetin zou kunnen overgaan tot een ’tactische’ kernaanval.
- Zo’n aanval zou een onberekenbare Poetin een uitweg kunnen bieden uit een uitzichtloze situatie.
- Lees ook: Biden kondigt verbod op Russische vliegtuigen in Amerikaans luchtruim aan bij State of the Union
ANALYSE – In de eerste dagen nadat de Russische president Vladimir Poetin besloot om Oekraïne binnen te vallen, kwamen beelden van het conflict over als schrijnend, maar voor velen in het westen ook nog iets dat redelijk ver weg leek.
Zondag doorbrak Poetin echter het vertrouwen van degenen die menen dat ze zich op veilige afstand van het slagveld bevinden. Hij vaardigde een bevel uit om het Russische nucleaire arsenaal in een hogere staat van paraatheid te brengen.
Hoewel de regering van de Amerikaanse president Joe Biden ervan af zag om te reageren met een soortgelijke aankondiging, heeft de stap van Poetin ernstige gevolgen. Hij waarschuwde op de dag dat de invasie begon dat wie Rusland in de weg zou staan te maken zou krijgen met “gevolgen … die je nooit eerder in de hele geschiedenis hebt gezien.”
In dat licht is het bevel aan de Russische strijdkrachten om de paraatheid van het Russische arsenaal van zesduizend kernkoppen op te schalen, een kleine maar belangrijke stap in de richting van een mondiale kernoorlog.
Het was verstandig van Biden om het dreigement van Poetin te behandelen als bluf. Anders zou hij Poetin in de kaart hebben gespeeld, door de Russische leider in staat te stellen om de invasie van Oekraïne te presenteren als deel van een grotere strijd van beschavingen met het Westen.
Ook is het van belang om de praktische betekenis van Poetins besluit om zijn kernwapens in hogere staat van paraatheid te brengen, niet te overdrijven. Het komt er waarschijnlijk op neer dat Rusland een deel van de beveiliging uitschakelt van zijn nucleaire vuurkracht, waarmee het land nog niet op het punt staat om de trekker over te halen.
Lagere drempel voor nucleaire oorloog
"In de bizarre wereld van nucleaire strategie kan verwijdering van sommige veiligheidsmaatregelen ertoe leiden dat je je veiliger voelt," zegt Pavel Podvig, een militair-strategisch analist die werkzaam is in Zwitserland. Toch is het een cruciale stap — niet omdat het de wereld dichter bij de rand van nucleaire verwoesting brengt, maar omdat het deel uitmaakt van een nieuwe Russische militaire doctrine, met een lagere drempel voor de inzet van kernwapens.
De kans dat Poetin ertoe overgaat om nucleaire lange-afstandsraketten af te vuren op de VS of een andere lidstaat van de NAVO is wordt nog altijd ingeschat als bijna nul, vergelijkbaar met het dreigement van de Amerikaanse oud-president Donald Trump om de Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un te bestoken met "fire and fury."
Gevraagd of Amerikanen zich zorgen moesten maken om een kernoorlog met Rusland, antwoordde Biden maandag met een nadrukkelijk "nee."
De doctrine van 'mutually assured destruction' (wederzijds verzekerde vernietiging) uit de Koude Oorlog garandeert dat een dergelijke actie niet alleen zou leiden tot het einde van Poetins bewind, maar van het leven op aarde zoals we dat kennen.
Daarom zien zowel Rusland als de Verenigde Staten er traditioneel van af om hun nucleaire arsenalen te noemen. Iedereen weet dat ze er zijn, maar dreigen om ze in te zetten is al lange tijd taboe.
Maar onder specialisten op het gebied van het Russische nucleaire arsenaal loopt al langere tijd een debat over een ander scenario: de mogelijkheid dat Russische strijdkrachten zogeheten "tactische" kernwapens, met korter bereik en kleinere ladingen explosieven, zouden inzetten om een voordeel te behalen op het slagveld, vooral bij conflicten die ze dreigen te verliezen.
Deze nieuwe doctrine staat bekend als "escaleren om te deëscaleren" of "E2D." Dit idee stamt uit 2014, toen in een officieel Kremlin-document de mogelijkheid werd besproken van een nucleaire vergeldingsactie na een conventionele aanval als "het voortbestaan van de staat wordt bedreigd."
Het jaar erna zei Poetin dat hij had overwogen om Russische kernwapens in hogere staat van paraatheid te brengen ter bescherming van etnische Russen in de Krim, die door Rusland was geannexeerd in strijd met internationale wetten.
In 2018 vond het nationale veiligheidsteam van president Trump E2D een dreiging die ernstig genoeg was om te noemen in de zogeheten Nuclear Posture Review. In dat document wordt een scenario voorspeld waarbij "een beperkt eerste gebruik" van tactische kernwapens "de Verenigde Staten zou kunnen verlammen en daarmee een conflict zou kunnen beëindigen in het voordeel van Rusland."
Compensatie voor militaire zwakte
De Amerikaanse generaal James Clapper, voormalig nationaal hoofd van de inlichtingendiensten van de VS, is het ermee eens dat de Russische strijdkrachten een lagere drempel hanteren voor het gebruik van tactische kernwapens, zegt hij in een interview met Insider. "De Russen zijn daartoe gedreven, omdat het huidige Russische leger een schaduw is van het voormalige Sovjetleger", zegt hij. Met andere woorden, als je traditionele strijdkrachten zwak zijn, vormen tactische kernwapens een belangrijke vorm van compensatie.
Analist Podvig kent aan een tactische nucleaire aanval nog steeds een "zeer lage waarschijnlijkheid" toe. Hij wijst erop dat "het de Russische strijdkrachten niet zou helpen om hun doelen te bereiken, en de politieke gevolgen zouden vele malen ernstiger zijn dan wat we nu zien."
Zelfs als Poetin een bevel zou geven voor een nucleaire aanval, is het historisch gezien mogelijk dat zijn eigen strijdkrachten weigeren om te gehoorzamen. De Sovjet-Unie stond twee keer op het punt kernaanvallen uit te voeren, die op het laatste moment werden tegengehouden door individuele militairen — Vasili Arkhipov tijdens de Cubaanse raketcrisis van 1962, en Stanislav Petrov toen een militaire computer een vals alarm gaf over een Amerikaanse aanval in 1983.
Toch is het moeilijk om de huidige dreiging niet serieus te nemen, als je bedenkt wie hem uit. Poetin is een in toenemende mate geïsoleerde autocraat, in de eerste dagen van een moeizame oorlog, wiens eigen diplomaten zich achter gesloten deuren volgens onbevestigde berichten zouden verontschuldigen voor zijn acties.
De eerste dagen van de invasie zijn slecht verlopen voor het Kremlin: het Russische dodental nadert naar schatting vijfduizend, meer dan het Amerikaanse dodental in hun langdurige operatie in Afghanistan. Ook aan het informatiefront hebben de Russische strijdkrachten het moeilijk.
Toezeggingen van wapenleveranties
Charismatische video's van de Oekraïense president Volodimir Zelenski hebben geleid tot toezeggingen van wapenleveranties en zware sancties van de Europese Unie en andere NAVO-bondgenoten. Het is onduidelijk in welke mate de Russische bevolking bereid is om zich tegen Poetin te keren, maar velen hebben erop gewezen dat een bedreiging van zijn bewind kan leiden tot een overreactie van zijn kant.
"Ik denk niet dat hij rationeel handelt," zei de Amerikaanse generaal H.R. McMaster, voormalig nationaal veiligheidsadviseur, bij het Amerikaanse televisieprogramma Face the Nation. "Hij wordt gedreven door een verlangen om tot zeker 2036 aan de macht te blijven. Ik denk dat hij weet dat dat op het spel staat."
Ook generaal Clapper meent dat Poetin in toenemende mate onvoorspelbaar wordt. "Hij was altijd al hard, koud, gedisciplineerd, bijna als een machine," aldus Clapper tegen Insider. "Nu is zijn woede — razernij — zichtbaar. Zijn grillige, onsamenhangende tirades zijn onlogisch en beangstigend. Hij heeft niemand die tegengas kan geven en het met hem oneens kan zijn."
Een tactische nucleaire aanval zou Poetin volgens Clapper een uitweg kunnen bieden uit een situatie die er in toenemende mate onhoudbaar uitziet. "Het is een risico, of op zijn minst een groter risico dan het een week geleden was," aldus Clapper. "Het feit dat we deze discussie voeren is een weerspiegeling van het besef dat Poetin het ondenkbare zou kunnen doen."