ANALYSE – De royale overwinning van de rechts-populistische PVV bij de Tweede Kamerverkiezingen brengt Den Haag in een lastig parket. Twee mogelijke grote coalitiepartners op rechts – VVD en Nieuw Sociaal Contract (NSC) van Pieter Omtzigt – hebben hun bedenkingen bij een regering met de radicale Geert Wilders.

Toch zal een coalitie over links, met GroenLinks-PvdA en D66, voor hen ook geen lonkend perspectief bieden.

Wat zijn de mogelijke coalities op basis van de uitslagen van de verkiezingen van 22 november? Business Insider zet ze op een rij op basis van de voorlopige uitslag.

We kijken daarbij zowel naar mogelijke meerderheden in de Tweede als Eerste Kamer.

Rechtse coalitie: PVV, VVD, NSC, BBB

Zetels tweede Kamer: 88
Zetels Eerste Kamer: 30

De meest aannemelijke coalitie is een brede rechtse regering, met daarin de PVV (37 Tweede Kamerzetels), VVD (24 zetels), NSC (20 zetels) en BBB (7 zetels).

PVV-leider Wilders hintte daar donderdagavond zelf ook al op. Gezamenlijk genieten deze partijen een forse meerderheid in de Tweede Kamer, met 88 zetels. Zelfs zonder BBB kunnen PVV, VVD en NSC een meerderheid in de Tweede Kamer creëren.

Dat het toch aannemelijk lijkt dat de BBB in deze coalitie wordt opgenomen, is vanwege de 16 zetels die deze partij in de Eerste Kamer heeft. Daarmee compenseert de boerenpartij deels voor het gebrek aan Eerste Kamerzetels van het splinternieuwe NSC.

Toch, zelfs met de BBB erbij komt deze coalitie 8 zetels tekort voor een meerderheid in de Eerste Kamer. De brede rechtse coalitie zal daar dus - net als de kabinetten van Mark Rutte - telkens naar meerderheden moeten hengelen. Over rechts kan dat bijvoorbeeld met het CDA en JA21, die respectievelijk 6 en 3 zetels hebben in de Senaat.

BBB-leider Caroline van der Plas gaf donderdag meteen al aan bereid te zijn om te regeren met de PVV. "De 2,5 miljoen mensen die op de PVV hebben gestemd kunnen we niet negeren", zei Van der Plas.

Voor de andere twee partijen ligt het ingewikkelder. NSC-leider Omtzigt sloot de PVV tijdens diens campagne categorisch uit als coalitiepartner, vanwege verscheidene standpunten van de partij die tegen de grondwet ingaan. Wel echode Omtzigt gisteravond Wilders' uitspraak dat politici "over de schaduw" moeten stappen. Codetaal voor: Omtzigt wil toch proberen te formeren met Wilders, vanwege zijn overrompelende verkiezingsoverwinning.

Voor de VVD zal zoiets mogelijk nog ingewikkelder blijken. VVD-leider Dilan Yesilgöz zei nog maar twee dagen geleden in een interview niet in een kabinet met Wilders als premier te willen aanschuiven. Haar partij verloor fors tijdens de verkiezingen, maar haar achterban lijkt juist wél met Wilders in zee te willen gaan. Na de verkiezingsuitslag leek Yesilgöz meteen te draaien: ze ziet nu vooral niet voor zich dat Wilders een meerderheid kan halen. De crux is: die meerderheid ís er, met haar partij als belangrijk fundament.

Maar goed, Yesilgöz kan ook tellen. Dat ze de deur nog niet wagenwijd openzet, wijst erop dat de VVD-politica haar huid duur wil verkopen. Inhoudelijk wordt het dan ook nog een hele puzzel om een brede rechtse coalitie te formeren. Neem bijvoorbeeld het stikstofdossier en het verminderen van de veestapel. Op dit vlak staan VVD en NSC lijnrecht tegenover BBB en PVV. Als de coalitie het stikstofprobleem laat voor wat het is, zal er moeilijker gebouwd kunnen worden. Dat schaadt de bouwsector, wat de achterban van de VVD niet zal kunnen waarderen.

De grootste uitdagingen zitten hem echter in de standpunten van de PVV. Over het beperken van immigratie zullen de partijen het misschien eens kunnen worden, maar de PVV denkt diagonaal anders dan de rest van de partijen over klimaatbeleid, Europa en bijvoorbeeld de oorlog in Oekraïne.

In tegenstelling tot de BBB, VVD en NSC gelooft de partij niet in het nut van klimaatmaatregelen. De partij wil dan ook uit het klimaatakkoord van Parijs stappen, ze is voor een zogenoemde Nexit en wil wapenleveranties aan Oekraïne stoppen. Wilders wordt dezer dagen geregeld vergeleken met de Italiaanse rechts-populistische premier Georgia Meloni, maar in tegenstelling tot Wilders wil zij niet uit de EU en is zij uitgesproken voorstander van wapenleveranties aan Oekraïne. Net als de VVD, NSC en BBB.

Of deze coalitievorming dus zal slagen? Van der Plas zei gisteravond al veelzeggend: "Het hangt ervan af of hij [Wilders, red.] een aantal dingen wil inleveren. Hij wil de Koran verbieden, dat is een hellend vlak, dan kunnen we ook de Bijbel gaan verbieden." Wilders gaf al aan zijn islamstandpunten tijdelijk in de ijskast te willen zetten, om te kunnen regeren. De vraag is nu voor hoeveel van zijn extreme standpunten dit zal gelden.

Lees ook: Een knetterrechtse coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB: dit willen de 4 partijen met immigratie, islam, minimumloon, zorg, AOW, Europa, Oekraïne en het klimaat 

Zetels Tweede Kamer: 78
Zetels Eerste Kamer: 29

Mochten de onderhandelingen tussen rechtse partijen stranden, dan eindigt het pad richting vrijwel alle mogelijke coalities met de PVV. Door zijn enorme overwinning plukte Wilders andere uiterst rechtse partijen - JA21, FvD - zeteltechnisch kaal. Veel linkse en middenpartijen willen dan weer niet samenwerken met de PVV.

Het meest realistische alternatief is een centrumlinkse coalitie. Die zal bestaan uit mede-winnaar GroenLinks-PvdA (25 Tweede Kamerzetels), VVD, NSC en D66 (9 zetels). Samen komen zij uit op 78 zetels in de Tweede Kamer. In de Eerste kamer komen zij uit op 29 zetels; een tekort van liefst 9 zetels.

Door bruggen te slaan met bijvoorbeeld het CDA, de ChristenUnie en de SP, zou deze coalitie er ook in de Eerste Kamer plannen door kunnen krijgen. Deze partijen hebben respectievelijk 6, 3 en 3 zetels in de Senaat.

Getalsmatig kan het, maar realistisch is het allerminst. Zowel GroenLinks-PvdA-leider Frans Timmermans als D66-leider Rob Jetten gaven na de verkiezingsuitslag een felle toespraak, waarin zij leken voor te sorteren op oppositierollen. "Ik vermoed dat wij in de oppositie terechtkomen", zei Timmermans zelfs letterlijk. "Wilders moet het nu maar laten zien."

Jetten viel de VVD aan. Doordat die partij de PVV tijdens de campagne niet uitsloot, hebben de liberalen volgens Jetten de deur geopend naar een verkiezingsoverwinning van Wilders.

Qua verhoudingen zal er bij een centrumlinkse coalitie dus allereerst het nodige lijmwerk verricht moeten worden. Een ander probleem voor deze coalitie is dat het linkse GroenLinks-PvdA van al deze partijen de grootste is geworden.

Het zou dus logisch zijn dat Timmermans in dit scenario premier van Nederland wordt - al is dit geen wettelijke verplichting. Een linkse premier terwijl Nederland rechtser dan ooit heeft gestemd, zou voor VVD en NSC moeilijk te verkopen zijn aan hun achterban. Dáárvoor heeft VVD het laatste kabinet niet laten klappen, zal de partij als kritiek krijgen.

Timmermans zal op zijn beurt veel van zijn rode kroonjuwelen prijs moeten geven. Met een forse belastingverhoging voor vermogenden zal met name de VVD niet akkoord gaan. Ook vanuit democratisch oogpunt zal Timmermans naar rechts moeten opschuiven. Nederland stemde immers overwegend rechts.

Het risico voor Timmermans zit hem er in deze coalitie in dat hij té liberaal beleid uit zal voeren en bij een komende verkiezing afgestraft zal worden door zijn linkse kiezerselectoraat - een scenario zoals de PvdA eerder overkwam in het kabinet-Rutte II. Wellicht zullen zijn kiezers hem ditmaal vergeven, gezien het alternatief van een uiterst rechtse coalitie met de PVV.

Een ander groot nadeel aan deze coalitie: het kan voor woede zorgen in de - inmiddels nogal grote - achterban van de PVV. Een partij die 37 zetels haalt, 12 meer dan de nummer 2, valt moeilijk te negeren, zoals Van der Plas terecht aangaf. De kans is levensgroot dat een uitgesloten PVV bij volgende verkiezingen alleen maar verder zal groeien.

Zetels Tweede Kamer: 76
Zetels Eerste Kamer: 40

Een andere meerderheidscoalitie is denkbaar als we D66 in de zojuist besproken coalitie inruilen voor de centrumrechtse BBB. De centrumcoalitie die nu ontstaat, heeft door het hoge zetelaantal van zowel BBB als GL-PvdA een ruime meerderheid van 40 zetels in de Eerste Kamer. In de Tweede kamer heeft de coalitie precies genoeg zetels - 76 stuks.

Dit maakt van deze middencoalitie dus per definitie een uiterst wankele. Er hoeft maar één parlementariër op te stappen en de regering is zijn meerderheid kwijt. Door de ChristenUnie - goed voor 3 zetels in de Tweede Kamer - toe te voegen, kan dat gat worden opgevangen. Maar of deze partij na een fors zetelverlies bereid zal zijn nogmaals aan te schuiven in een regering, is nog maar de vraag.

Ondanks het ruime zetelaantal in de Eerste Kamer lijkt deze coalitie nog onwaarschijnlijker dan de centrumlinkse variant. Het stikstofdossier zal in deze formatie-optie een gigantische uitdaging blijken. BBB wil ruim baan voor de boer. Timmermans werd juist volop door zijn achterban bekritiseerd, toen hij '2030' als jaartal liet vallen voor het sterk verminderen van de stikstofuitstoot. Maar goed, de sociaaldemocraat kan ook bij deze variant tegen zijn achterban schermen met het alternatief van premier Wilders.

BBB zal op zijn beurt weinig voelen voor het in zee gaan met Timmermans, die voor de BBB-achterban toch ietwat symbool staat voor een kosmopolitisch wereldbeeld. BBB afficheert zich juist als partij van de regio. Wie echter naar concrete programmapunten van de beide partijen kijkt, zal dan weer moeten concluderen dat zowel de BBB als de linkse fusiepartij wil investeren in zaken als beter lokaal openbaar vervoer.

Een laatste splijtzwam in deze middencoalitie is kernenergie. Timmermans is tegen, de rest groot voorstander. In de eerder aangehaalde, linkse coalitie kan het pragmatische D66 nog als brug tussen Timmermans en de VVD en NSC fungeren, in deze coalitie niet. Nieuwe kerncentrales onder een kabinet met premier Timmermans, daar zal zijn achterban ernstige bezwaren tegen hebben.

Zetels Tweede Kamer: 79
Zetels Eerste Kamer: 33

Al klinkt het vergezocht, ook een coalitie tussen GroenLinks-PvdA, VVD, NSC, CDA en SP (beide 5 zetels) komt aan een meerderheid in de Tweede Kamer. We noemen het maar even de sociaalchristelijke coalitie. In de Eerste Kamer komt deze samenstelling net 5 zetels tekort voor een meerderheid. De coalitie zal in de Senaat dus deals moeten sluiten, bijvoorbeeld over links met D66 (6 zetels) of over rechts met de BBB (16 zetels).

Het voordeel aan deze coalitie ten opzichte van de BBB-variant, is dat de deelnemende partijen dichter bij elkaar liggen op het gebied van stikstof. Daar houden de overeenkomsten dan ook al snel op. De SP en de VVD staan bijvoorbeeld mijlenver van elkaar als het gaat om bestaanszekerheid en het CDA zal oud zeer voelen bij de VVD, dat de afgelopen coalitie liet klappen.

Omtzigt zal op zijn beurt moeite hebben samen te regeren met het CDA, toch de partij die hem opzij wilde zetten met een "functie elders". Het CDA zelf leidde bij de verkiezingen van woensdag bovendien een historisch verlies. CDA-leider Henri Bontenbal zinspeelt al enige tijd op een rol in de oppositie.

Zetels Tweede Kamer: 69
Zetels Eerste Kamer: 24

Wat rest, is het opzetten van minderheidscoalities - een wens die Omtzigt al eerder uitsprak. Stel bijvoorbeeld dat er zowel met de PVV als met D66, BBB, CDA en SP geen akkoord valt te sluiten, dan zouden GroenLinks-PvdA, VVD en NSC nog kunnen kiezen voor een minderheidsformatie.

Deze coalitie komt in de Eerste Kamer echter 14 zetels tekort en in de Tweede Kamer 7 zetels. De coalitie zal daarom met wisselende meerderheden moeten werken. Een regeerakkoord op hoofdlijnen, zoals Omtzigt wenst, zal dan een weinig overbodige luxe blijken.

Met meerderheden werken, betekent in de praktijk met rechtse meerderheden. Voor Timmermans zal dit een weinig lonkend perspectief zijn, omdat hij dan minder van zijn eigen plannen waar kan maken. Een minderheidscoalitie lijkt dan ook - wederom - weinig realistisch.

Minderheidscoalitie 2: PVV, VVD, BBB

Zetels Tweede Kamer: 68
Zetels Eerste Kamer: 30

Dan rest er nog één denkbare, alternatieve formatie: een minderheidsregering van de PVV, VVD en BBB. Samen hebben zij 68 zetels in de Tweede Kamer en 30 Eerste Kamerzetels. Mocht Omtzigt dus koudwatervrees krijgen en niet met de PVV in zee willen, dan kunnen de overige drie rechtse partijen het nog eens met elkaar proberen. Wel zullen zij op telkens zoek moeten naar wisselende meerderheden in beide Kamers.

Laatste optie: nieuwe verkiezingen

Het moge duidelijk zijn: de rechtse meerderheidscoalitie is de meest voor de hand liggende. Toch zijn alle coalities, de PVV-varianten incluis, hoogst volatiel. Het is dan ook niet ondenkbaar dat nieuwe coalitiebesprekingen ellenlang zullen duren, naar Belgisch voorbeeld - daar duurde een formatie eens 541 dagen. Mark Rutte zal in de tussentijd demissionair premier van Nederland blijven.

Mochten de partijen er niet uit blijken te komen, dan zijn nieuwe verkiezingen een laatste optie. In Nederland zijn we zoiets niet gewend, maar in Spanje moest men in 2019 bijvoorbeeld wel vier keer naar de stembus omdat de partijen er niet in slaagden een nieuwe regering te vormen.

LEES OOK: Dit wil Wilders met Nederland: asielstop, veiligheid op straat en betaalbare zorg: belangrijke standpunten van de PVV, de grote winnaar van de verkiezingen