De grootste van het land, de knapste koppen aan het roer. De ontluistering die Volkswagen ten deelt valt na het dieselschandaal doet sterk denken aan de affaire rond de opgeblazen olie- en gasreserves bij Shell.

Voor prof. dr. h.c. mult. Martin Winterkorn viel deze week het doek als uitvoerende baas van de Duitse autotrots Volkswagen. Het schandaal rond dieselauto’s die van speciale software zijn voorzien om Amerikaanse milieutests te omzeilen staat in scherp contrast met het Duitse zelfbeeld: degelijk, eerlijk, technisch superieur. (Ter zijde: h.c. mult. betekent veelvuldig gelauwerd met een eredoctoraat.)

Net zo schokkend was de onthulling in 2004 dat de toenmalige Koninklijke/Shell Groep, de belangrijkste multinational van Nederland en een concern van wereldformaat, door de Amerikaanse beurstoezichthouder SEC was betrapt op een stevige leugen over de bewezen voorraden van olie en gas. Volgens de regels van de SEC bleek Shell stiekem zo’n 4 miljard vaten olie en gas in de boeken te hebben gezet, waarvan niet zeker was of ze economisch echt rendabel waren. De hoogste baas Sir Philip Watts en zijn Nederlandse secondant Walter van de Vijver moesten het veld ruimen.

Bij Volkswagens dieselgate en Shells reservecrisis zijn er opvallende parallellen te trekken.

1) Nationale trots

Zowel Shell als Volkswagen zijn nationale iconen. Volkswagen is onlosmakelijk met de Duitse geschiedenis verbonden. Van de ontstaansgeschiedenis met Ferdinand Porsche en de onder auspiciën van Hitler gebouwde fabriek in Wolfsburg, tot de naoorlogse successen van de Kever en de Golf. Nog altijd is Volkswagen de grootste werkgever van Duitsland, goed voor ruim 270 duizend banen.

De geschiedenis van Koninklijke Olie gaat terug tot de koloniale periode in het Nederlands-Indië van de late 19e eeuw. De samenwerking met de Britse Shell Transport and Trading Company maakte van het bedrijf een Nederlands-Britse multinational die zou uitgroeien tot één van de belangrijkste westerse energieconcerns.

In het gezamenlijke bestuur werd van oudsher scherp gelet op de Nederlands-Britse machtsverhoudingen, waarbij de Nederlandse tak er prat op ging dat Koninklijke Olie 60 procent bezat in de gecombineerde Koninklijke/Shell Groep. Tot de structuurwijziging van 2005 die volgde op de reservecrisis.

2) Wij zijn de beste

Typisch voor beide bedrijven is de bedrijfscultuur aan de top. Om te beginnen met Volkswagen: eind 2014 bestond het uitvoerende topbestuur uit tien, oudere blanke mannen. Negen Duitsers en één Spanjaard, en dat is best opmerkelijk voor een wereldwijd opererend concern.

In Duitsland is het strooien met titels bij meer bedrijven gemeengoed, maar Volkswagen behoort wat dit betreft wel tot de kampioenen: intern liet de deze week opgestapt baas Martin Winterkorn zich steevast met zijn academische titels aanspreken. Dat ondersteunde uiteraard het imago van technische superioriteit en degelijke kwaliteit.

Iets dergelijks gold (en geldt) ook voor Shell, historisch gebouwd op een traditie van Delftse ingenieurs en Britse accountants. Van de drie westerse supermajors Exxon, Shell en BP heeft Shell zich het meest laten voorstaan op technisch vernuft bij het speuren naar en winnen van olie en gas.

Aan de top leest de geschiedenis van Shell als een successie van blanke Nederlanders en Britten. De laatste jaren is de mantra bij Shell weliswaar dat nationaliteit ondergeschikt is aan competentie.  Maar met uitzondering van de Zwitser Peter Voser is de hoogste bestuurspost altijd bezet geweest door een Nederlander of Brit: momenteel Delftenaar Ben van Beurden, met als tweede de financiële man en Cambridge-alumnus Simon Henry.

3) Ambitie en hoogmoed

Volkswagen is verwikkeld in een fel gevecht met het Japanse Toyota om de titel 'grootste autobouwer ter wereld', op enige afstand gevolgd door General Motors uit de VS. Dit gevecht winnen was de grote ambitie van de opgestapte topman Martin Winterkorn.

Volkswagen heeft Europa in z'n zak, groeit hard in China, maar heeft een verwaarloosbaar marktaandeel in de Verenigde Staten. In de strijd met Toyota lag daar de grote uitdaging. Dat Volkswagen juist in de VS is gestruikeld over gesjoemel met emissietests van stikstofoxide kan dan ook moeilijk los gezien worden van de mondiale groei-ambities.

Winterkorn onkent categorisch dat hij weet had van de manipulatie van milieutests in de Verenigde Staten. Ondergeschikte managers zouden dus op eigen houtje moeten hebben geopereerd. "We have totally screwed up", erkende de baas van Volkswagen in de VS eerder deze week. De druk om Volkswagen bij Amerikaanse consumenten als 'schone diesel' te slijten was overduidelijk enorm.

De omgeving waarin Shell aan het begin van deze eeuw opereerde, kenmerkte zich door een vergelijkbare competitieve druk. Voor olie- en gasconcerns gold de zogenoemde vervangingsratio als een belangrijke maatstaf, waar beleggers scherp naar keken. De olie- en gasvoorraden die in een jaar werden opgepompt moesten idealiter aangevuld worden met een grotere voorraad van nieuwe vondsten. Door jaren van onderinvestering vanwege lage olieprijzen had Shell aan het begin van deze eeuw moeite om groei van de reservevoorraden te laten zien.

Groot verschil met Volkswagen is dat bij Shell in 2004 meteen duidelijk werd dat het hoogste management direct betrokken was bij de fraude: topman Sir Philip Watts en exploratiechef Walter van de Vijver werden op staande voet ontslagen.

4) Sjoemelen net buiten de officiële boekhouding

Treffend is tot slot dat het bedrog zowel bij Shell als bij Volkswagen om cijfers gaat die buiten de officiële, door accountants gecontroleerde jaarrekening vallen. De reservecijfers van Shell waren in 2003 een supplement bij de jaarrekening, waar de acountant geen officieel goedkeurend stempel voor hoefde te geven. Intern was er een klein clubje met één 'Group Reserves Auditor' actief bezig met de voorraadboekingen.

Ook bij Volkswagen gaat het om cijfers die buiten de officiële financiële controle vallen. Wat wel en niet door de beugel kan bij het masseren van emissietests hoort tot het domein van het management, niet dat van de externe, controlerende accountants.

Tegelijk gaat het in beide gevallen wel om zaken die het hart van de bedrijfsreputatie raken: in het geval van Shell de olie- en gasvoorraden die de primaire waardebron zijn van het bedrijf; voor Volkswagen staat de betrouwbaarheid van 'Made in Germany' op het spel.

Toekomst: wisseling aan de top, financiële gevolgen

Hoe zwaar het dieselschandaal Volkswagen uiteindelijk treft, moet de komende maanden blijken. Op een aantal punten is het daarom lastig om de vergelijking met het reserveschandaal van Shell door te trekken.

Zo is er de opvolging aan de top. Shell koos in 2004 radicaal voor bescherming van het bedrijf: de verantwoordelijke managers werden toen de crisis uitbarstte zonder pardon aan de kant geschoven.  De Nederlander Jeroen van der Veer trad aan als puinruimer met een krachtig nieuw mandaat. Shell schakelde om naar een bedrijfsstructuur met één chief executive officer.

Vraag is of het in facties verdeelde Volkswagen ook zo daadkrachtig weet te opereren. Het Duitse concern lijkt nog sterk gedreven door een machiavellistische groepenstrijd, met bloedgroepen zoals de oude familie Porsche, de deelstaat Nedersaksen en de onnavolgbare patriarch Ferdinand Piëch.

De huidige topman van dochter Porsche, Matthias Müller, werd vrijdag als nieuwe bestuursvoorzitter aangesteld bij het Volkswagenconcern; volgens Duitse media wil de afgetreden baas Winterkorn echter nog een belangrijke commissarispost behouden. Daarmee zou hij direct zicht houden op het interne onderzoek naar de oorzaken van het dieselschandaal.

Naast het spel om de poppetjes is de vraag vooral hoe hard het dieselschandaal Volkswagen financieel zal raken. Bij Shell viel dat uiteindelijk reuze mee. Een boete van de Amerikaanse beurswaakhond SEC en claims van beleggers hebben Shell iets meer dan een half miljard dollar gekost, een schijntje voor een concern dat in 2004, het jaar van de reservecrisis, een slordige 18 miljard dollar winst boekte.

Volkswagen staan mogelijk fors hogere boetes te wachten. In de VS alleen al kan het omgerekend om 16 miljard euro gaan. Nu is ook Volkswagen geen kleintje, met een jaarwinst van bijna 11 miljard euro in 2014 en meer dan 30 miljard euro aan kasgeld en liquide middelen medio dit jaar.

Maar waar Shell bij de benzinepomp niet veel merkte van de reservecrisis, moet Volkswagen oppassen voor een 'dieselstaking' onder consumenten. Herwinnen van het vertrouwen van het publiek is opdracht nummer één voor de nieuwe topman.