Krapte op de arbeidsmarkt kan maatschappij ontwrichten

Bedrijven die noodgedwongen de deuren sluiten, uitval van treinen en lange wachtlijsten bij loodgieters en vakspecialisten: de krapte op de arbeidsmarkt die sinds eind 2021 ons land teistert, raakt de meeste Nederlanders – direct of indirect.

In het vierde kwartaal van 2022 stonden er voor iedere 100 werklozen 123 vacatures open, meldde het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). De arbeidsmarktkrapte nam daarmee weer toe, nadat deze in het derde kwartaal iets was gedaald.

Bijna zes op de tien vacatures in ons land bleek afgelopen jaar zelfs moeilijk vervulbaar, meldde het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV) afgelopen maand uit een onderzoek onder 4.500 bedrijven.

Waarom is er zoveel werk?

De belangrijkste reden voor de huidige krapte op de arbeidsmarkt is de vergrijzing. Het aantal pensioengerechtigden stijgt sneller dan de beroepsbevolking. “Eén op de tien werknemers is 60 jaar of ouder en zal dus binnen 7 jaar met pensioen gaan”, zegt UWV-arbeidsmarktadviseur Suzanne IJzerman.

Sommige sectoren, zoals de zorg, industrie en het openbaar bestuur, kampen zelfs met bovengemiddeld veel oudere werknemers. In bijvoorbeeld de ouderenzorg kan dat problemen opleveren, zegt IJzerman: "In feite heb je daar een dubbele vergrijzing. Je krijgt meer patiënten, omdat de bevolking ouder wordt, terwijl tegelijkertijd meer zorgmedewerkers met pensioen gaan."

Ook de coronacrisis van 2020 en 2021 speelt volgens IJzerman een rol bij het ontstaan van de huidige arbeidsmarktkrapte. "We hadden te maken met lockdowns, waardoor theaters, de horeca en winkels niet open konden. Je kon dus geen dagje fun shoppen of naar een café. We zien nu dat mensen een inhaalslag maken, waardoor er meer werk ontstaat in deze sectoren."

De vele steunregelingen tijdens de coronacrisis hebben ook zijn effect op de huidige krapte op de arbeidsmarkt, volgens IJzerman. "Door regels, zoals de NOW [Noodmaatregel Overbrugging Werkgelegenheid, red.] zijn minder bedrijven failliet gegaan en konden bedrijven hun personeel in dienst houden. Veel mensen bleven bij hun werkgever, omdat het een onzekere tijd was. Een gevolg is wel dat er minder werkzoekenden bijkwamen op de arbeidsmarkt."

Toch vielen er in een sector als de horeca ook veel ontslagen tijdens de coronacrisis. Mogelijk zijn zij niet allen teruggekomen en heeft een deel zich zelfs volledig van de arbeidsmarkt teruggetrokken, zegt Nico Pestel, Universitair hoofddocent bij het Researchcentrum voor Opleiding en de Arbeidsmarkt (ROA) van de Universiteit Maastricht. Het ROA doet momenteel nader onderzoek naar dit onderwerp.

Ook lijkt het erop dat werkgevers in kraptesectoren niet altijd een marktconforme beloning bieden. Hoe meer vacatures er voor een positie zijn, des te lager het bruto-uurloon is, lieten onderzoekers van de Maastricht Universiteit medio 2022 zien in een publicatie in economenblad Economische Statistische Berichten (ESB). "Als de lonen laag zijn en de arbeidsomstandigheden weinig attractief, staan mensen niet te springen om te solliciteren", zegt Pestel.

Blijft de arbeidsmarkt krap?

Voorlopig wel, verwachten de meeste experts. Geheel 2023 zal worden gekenmerkt door krapte, voorspelde de De Nederlandse Bank (DNB) in een onderzoek in december.

Bij de Universiteit Maastricht gaan ze ervan uit dat de krapte op de arbeidsmarkt in verschillende sectoren nog wel even aanhoudt. "We maken prognoses tot en met 2026", zegt hoofddocent Pestel. "Tot die tijd zien we in verscheidene sectoren nog geen grote afname van de krapte."

Dat de krapte op de arbeidsmarkt nog wel even zal aanhouden, daarvoor waarschuwde ook minister Karien van Gennip (Sociale Zaken en Werkgelegenheid, CDA) afgelopen maand in een brief aan de Tweede Kamer. Door een lagere economische groei neemt de krapte tijdelijk allicht iets af, maar door onder meer de vergrijzing komen er volgens de minister "structureel minder werkenden" bij.

Mocht de economie de komende jaren echter in een neerwaartse spiraal belanden, bijvoorbeeld door een nieuwe bankencrisis, dan kan dat de krapte wel een halt toeroepen. "Een economische crisis zou de vraag naar arbeid bij bedrijven reduceren", zegt Pestel, "maar of je dat moet willen, is een andere vraag."

In welke sectoren is de krapte het grootst?

De problemen zijn niet in alle sectoren even groot. Met name in de zorg, ICT, het onderwijs, de techniek en "beroepen die nodig zijn voor de klimaattransitie" blijven de tekorten volgens minister Van Gennip nijpend. "We zullen moeten accepteren dat niet alles tegelijkertijd kan."

De meeste openstaande vacatures waren er volgens het CBS eind 2022 in de sectoren handel (89,2 duizend vacatures), de zakelijke dienstverlening (72,6 duizend), de zorg (64,1 duizend), de horeca (37,1 duizend) en de industrie (35,2 duizend).

"Veel jongeren kiezen voor opleidingen waar wij de komende jaren geen grote krapte voorzien", zegt Pestel. "Bijvoorbeeld commerciële en administratieve studies, waarmee je boekhouder of consultant kunt worden. Die studies bieden niet de beste toekomstperspectieven. Er dreigt bij deze beroepen meer automatisering plaats te vinden, door de inzet van kunstmatige intelligentie. Veel beroepen in de techniek, de ICT, het onderwijs en de zorg kunnen niet worden geautomatiseerd, terwijl ze van een groot maatschappelijk belang zijn. Hier voorzien wij de komende 5 jaar dus meer vraag dan aanbod van arbeid."

Het UWV publiceerde afgelopen maand een lijst met 140 structureel krappe beroepsgroepen. De top 10 ging volledig op aan klassieke technische functies, zoals monteurs, verf- en lakspuiters en timmerlieden. Ook binnen totaal andere sectoren zijn er structureel veel mensen nodig, aldus het UWV: van computerprogrammeurs tot verpleegkundigen en van verkeersregelaars tot ongediertebestrijders.

Wat betekent dit voor werkgevers in deze sectoren?

Het gros van de werkgevers (87 procent) met moeilijk vervulbare posities laat vacatures langer openstaan, meldt het UWV. Bijna de helft van de bedrijven (46 procent) neemt iemand aan die niet aan de juiste functie-eisen voldoet. Zo'n vier op de tien verdeelt het werk onder zittende werknemers of past de arbeidsvoorwaarden van de vacatures aan. Een minderheid (32 procent) besluit de functie-eisen aan te passen.

Maar goed, dat alles voorkomt niet dat bedrijven blijven zitten met onvervulde functies. Dit levert dikwijls maatschappelijke problemen op. De Sociaal-Economische Raad (SER) concludeerde afgelopen maand dan ook al dat de uitvoering van publieke taken zoals zorg, onderwijs, kinderopvang en veiligheid in de knel komt.

Voor burgers kan het leiden tot onder meer oplopende wachtlijsten en uitval van de dienstverlening. Werknemers bij getroffen organisaties lopen het risico te maken te krijgen met toenemende werkdruk, waardoor ze zich minder gemotiveerd voelen om hun werk uit te voeren.

De gevolgen van arbeidstekorten zijn legio. Zo vallen kranten soms later op de mat door een tekort aan bezorgers. Zelfs de energietransitie wordt bedreigd door een tekort aan technici om alle zonnepanelen op daken te installeren.

De vraag naar ingenieurs en technici blijft de komende 5 jaar groot, terwijl het arbeidsaanbod beperkt is, bleek afgelopen jaar uit onderzoek van de Universiteit Maastricht en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). "Als we te weinig mensen hebben om voorzieningen voor hernieuwbare energie aan te leggen, gaat Nederland zijn klimaatdoelstellingen niet op tijd halen", waarschuwt ook Pestel.

De overheid mag jongeren van Pestel best meer aansporen om te kiezen voor technische beroepen. "Als we het klimaat willen redden en de energietransitie willen maken, hebben we technische mensen nodig. Misschien kan zoiets jongeren die zich zorgen maken over het klimaat motiveren om te kiezen voor techniek."

De krapte in de techniek- en energiesector houdt tot zeker 2030 aan, luidde wetenschappelijk instituut SEO Economisch Onderzoek er medio vorig jaar de noodklok over in een rapport. De uitstroom van pensioengerechtigden is de komende jaren veel hoger dan de instroom van jongeren, aldus de onderzoekers. 

Door tekorten aan arbeidskrachten en een sterke vergrijzing onder ambtenaren is het zelfs denkbaar dat infrastructurele projecten vertraging oplopen, zegt UWV-arbeidsmarktadviseur IJzerman. "Denk aan het verlenen van vergunningen, de plaatsing van windmolens en wegen en de planning van nieuwe woonwijken. Daar zijn regionale afdelingen ruimtelijke ordening bij betrokken, een beroepsgroep waarbij ook sprake is van krapte."

In het onderwijs dient zich bij aanhoudende krapte op de arbeidsmarkt een dilemma aan, volgens IJzerman: wel of geen grotere klassen? Op korte termijn mag het dan een oplossing kunnen bieden voor de arbeidstekorten, volgens IJzerman verhoogt het de werkdruk voor leraren. "Zij kunnen daardoor hun werkplezier verliezen, waardoor je het risico loopt dat meer docenten uitwijken naar andere beroepsgroepen."

Wat de zorg betreft, kunnen we volgens de UWV-arbeidsadviseur denken aan langere wachtlijsten en wellicht zelfs uitgestelde operaties. Niet alleen in de patiëntenzorg, ook in de zorg van kinderen speelt een arbeidstekort. In de kinderopvang was er in het tweede kwartaal van 2022 een tekort van bijna 7.000 mensen, blijkt uit de meest recente CBS-cijfers. Het leidde afgelopen zomer tot wel vierhonderd verbroken contracten met ouders, meldde oudervereniging Boink aan de NOS.

Omdat ouders vaker hun kinderen thuis moeten houden, zijn zij soms genoodzaakt minder uren te werken, blijkt uit een rondvraag onder 361 ouders die Stichting Voor Werkende Ouders eind 2022 hield. En dat terwijl experts er juist op wijzen dat Nederlanders minder vaak deeltijd zouden moeten werken, om de gaten op de arbeidsmarkt te dichten.

Pestel van de Universiteit Maastricht weet er alles van. "Wij wonen in Duitsland, waar dit probleem ook speelt. Onze jongste dochter gaat er naar de kinderopvang. Omdat ze daar zo'n groot personeelstekort hebben, kan mijn dochter er op woensdagen niet terecht. Wij schakelen daarom nu maar tijdelijk de hulp van ouders in op die dagen."

Hoe lossen we de krapte op?

De SER was er afgelopen maand heel duidelijk over: meer werken moet aantrekkelijker worden. Pestel van de Universiteit Maastricht is het hiermee eens. "Veel Nederlanders werken in deeltijd. Door mensen aan te moedigen vaker voltijd te gaan werken, los je een deel van het tekort op."

IJzerman van het UWV ziet juist ook kansen in een omgekeerde benadering. "In sectoren zoals de techniek en het ICT werken veel fulltimers. Voltijds werken is er de ongeschreven maatstaf. Misschien wordt het voor meer mensen aantrekkelijker om in dit soort branches te werken als er vaker mogelijkheden komen voor parttime werk."

Bedrijven zouden vaker nieuwe groepen op de arbeidsmarkt moeten aanboren, denkt de UWV-arbeidsadviseur. "Bijvoorbeeld door in andere sectoren te werven, te proberen jongeren te interesseren of door mensen met een arbeidsbeperking een plek in het bedrijf te geven." Ook pleit IJzerman voor een verlaging van de "administratieve druk" in het onderwijs en de zorg, zodat bestaande werknemers meer tijd voor hun werk overhouden.

Om gaten op de arbeidsmarkt te vullen, zouden bedrijven volgens de SER tevens meer moeten automatiseren. Dat denkt ook IJzerman: "Bedrijven kunnen vaker inzetten op kunstmatige intelligentie of bijvoorbeeld robots."

Werkgevers wijzen weleens op arbeidsmigratie als manier om een deel van de krapte op te lossen, maar hoofddocent Pestel ziet daarbij vooral beren op de weg: "Ik ben sceptisch, want al die mensen moeten ook ergens wonen. Het kan een extra stijging van de huizenprijzen met zich meebrengen."

LEES OOK: Ziekteverzuim gaat richting recordniveau: in deze sectoren blijven werknemers het vaakst thuis