Vijf dagen, acht uur per dag: de manier waarop wij werken is te rigide. ‘Drie keer twaalf’ of ‘vier keer zes’ verandert daar niets aan. Meer afwisseling wel, denkt de Nederlandse onderzoeker Charissa Freese.

Duizend van de ongeveer zeventienduizend Nederlandse werknemers van ABN Amro zullen tussen nu en 2020 hun baan verliezen, zo werd maandag bekend. Het nieuws past in de hardnekkig hoge werkloosheid sinds de kredietcrisis van 2008.

Nieuwe technologie verbrandt voorlopig veel meer oude banen dan zij nieuwe arbeidsplaatsen creëert. Is de slinkende pool aan werk beter te verdelen door onze traditionele achturige werkdag anders te organiseren?

12 werken op één dag, of 6 uur

Carlos Slim denkt van wel. De Mexicaanse telecom-miljardair bepleitte onlangs in een interview met Bloomberg een werkweek van drie dagen, zij het wel van twaalf uur per dag. “Ik denk dat dat een slecht idee is,” reageert Charissa Freese, senior onderzoeker en specialist Nieuwe Arbeidsrelaties aan de Tilburg School of Social and Behavorial Sciences. “Het staat wel vast dat onze productiviteit afneemt naarmate we langer achter elkaar werken.”

In Zweden wordt al jaren geëxperimenteerd met het omgekeerde van wat Slim wil: een werkweek van vier dagen van zes uur per dag, met behoud van het achturige salaris. De resultaten wisselen sterk, zo meldde Business Insider onlangs. Twee recente Zweedse experimenten zijn vergelijkbaar, omdat het in beide gevallen ging om bejaardenverzorgers. In een bejaardenhuis in Gothenburg zou de kortere werkdag de verzorgers gelukkiger hebben gemaakt, minder geneigd tot ziekteverzuim of het opnemen van vrije dagen, én productiever. In de stad Umea nam het ziekteverzuim juist toe.

Freese wijst op de grote verschillen tussen landen, culturen en publieke en private sectoren. "De Zweedse onderzoeken draaien om een betere balans tussen werk en privéleven," legt zij uit. "In Zweden is de participatiegraad namelijk heel hoog. Man én vrouw werken daar bijna altijd, ook als ze kleine kinderen hebben."

Carlos Slim lijkt gemotiveerd door heel andere belangen. Freese: "Werkgevers zien graag dat hun werknemers langer en flexibeler inzetbaar zijn. Ze vergeten vaak dat ze dan ook minder productief worden." Ooit ruilden grote bedrijven zoals de banken de werkweek van vijf keer acht uur in voor 'vier keer negen'. "Maar dat gebeurt niet meer."

Langer leven, minder werken

Slims pleidooi is overigens niet alleen ingegeven door eigenbelang. "Kortere werkweken zijn een oplossing voor veranderingen in onze beschaving," zei hij tegen Bloomberg. "Historisch is het zo dat mensen minder werken naarmate de technologische en maatschappelijke vooruitgang voortschrijdt. Tegenwoordig leven mensen langer, in betere gezondheid, en zonder de noodzaak zich voor hun werk fysiek in te spannen. Deze beschaving vergt meer kennis, meer ervaring, en minder fysieke inspanning."

De miljardair vindt het achterhaald en contraproductief om al die kerngezonde ouderen met 60 of 65 al met pensioen te sturen. Door hen langer te laten doorwerken - tot 75 is heel wel mogelijk, denkt Slim, zelf 76 - , maar dan slechts drie langere dagen per week, blijven hun kennis en ervaring behouden voor hun werkomgeving, worden de pensioenen weer betaalbaar, en komt er meer werk beschikbaar dat beter kan worden verdeeld over de generaties. Digitalisering en robotisering kunnen daarbij helpen, aldus Slim. "De werknemer bedient niet langer machines, hij dirigeert en organiseert ze."

Kraanmachinist

De invloed van nieuwe technologie op arbeid loopt echter sterk uiteen per sector en soort werk, zegt Freese. "Een moderne kraanmachinist in de haven kan vier kranen tegelijk monitoren. Het precieze manoeuvreren met hun vrachten doen die kranen tegenwoordig zelf, geheel computergestuurd. Maar voor de machinist maakt dat het werk ook saaier. Hij ervaart minder persoonlijke voldoening. Tegelijkertijd heeft hij het mentaal zwaarder, omdat er nu bij vier kranen iets mis kan gaan."

Voor de kraanmachinist kan een langere werkdag desastreuze gevolgen hebben. Andere soorten werk laten zich prima langer achtereen doen. "En voor jonge ouders is de duur van de werkdag minder belangrijk dan de vraag of die zich laat combineren met hun gezinsleven, en de zorg voor hun kinderen."

Geen wonder dat wetenschappers "sterk verdeeld" zijn, aldus Freese. "Er staan twee kampen recht tegenover elkaar. Volgens vooral Amerikaanse onderzoekers heeft technologie enorme gevolgen voor ons werk, zowel negatief als positief."

Freeses Europese collega's zijn over het algemeen sceptischer. "Volgens hen verandert er voorlopig niet zoveel. Zij zijn ook positiever, omdat technologie de nadelige gevolgen van de vergrijzing kan helpen opvangen." De Europese visie valt wellicht te verklaren vanuit het feit dat economische veranderingen zich hier langzamer plegen te voltrekken dan in de VS. "Technologie kan de productiviteit van werknemers doen stijgen, maar het kost vaak jaren ploeteren voordat zij goed functioneert."

Gevestigde organisaties zoals ABN Amro hebben daar meer last van dan start-ups, die met een schone lei kunnen beginnen.

Zelf ziet Freese weinig heil in 3 x 12 of 4 x 6 in plaats van 5 x 8 of 4 x 9. "Wat echt werkt, is meer afwisseling."