Na val Rutte IV is kans op meerderheidskabinet klein

ANALYSE – Toch nog enigszins verrassend kwam er vrijdag een einde aan het kabinet Rutte IV, met als belangrijkste struikelblok het asielbeleid. Verrassend omdat de coalitiepartijen eigenlijk geen baat hebben nieuwe verkiezingen.

Voor D66, het CDA en de ChristenUnie geldt dat ze alle drie op verlies staan in de peilingen. De vraag is of de breuk op het asielbeleid electoraal positief uitpakt voor de VVD. Feit blijft voorlopig dat een kabinet over rechts niet heel makkelijk te vormen valt, op basis van de peilingen van begin juli.

Het politieke landschap is sinds de verkiezingen voor de Tweede Kamer van 2021 immers flink veranderd. De belangrijkste verschuiving is de opkomst van de partij BBB tijdens de verkiezingen voor de Provinciale Staten en de Eerste Kamer van afgelopen maart.

Die winst was begin deze maand nog goed zichtbaar in een recente opiniepeiling van Peil.nl. Het plaatje van de peiling per 2 juli ziet er als volgt uit.

In de peiling van Peil.nl van begin juli kwam BBB als grootste uit de bus, als er nieuwe verkiezingen zouden worden gehouden voor de Tweede Kamer, met een totaal van 27 zetels. De VVD zou op de tweede plek komen met 20 zetels, tegen een huidig zetelaantal van 34.

Voor D66 en het CDA zouden er grote verliezen in het verschiet liggen: D66 zou 10 van de huidige 24 zetels overhouden en het CDA slechts 6 van de huidige 15 zetels. De ChristenUnie zou één zetel verliezen en naar 4 zetels zakken.

De vraag is nu hoe de val van het kabinet Rutte IV het kiezerssentiment beïnvloedt. Van groot belang daarbij wordt de keuze van de lijsttrekkers bij onder meer de VVD, D66 en het CDA.

De VVD is er tot nog toe niet in geslaagd een alternatief voor Mark Rutte klaar te stomen. Bij D66 is de vraag of Sigrid Kaag door zou willen en voor het CDA is twijfelachtig of Wopke Hoekstra de juiste man is om een nieuw electoraal drama te voorkomen.

Aan de linkerkant van het politieke spectrum willen de PvdA en GroenLinks samen gaan optrekken bij de komende verkiezingen, die op z'n vroegst half november plaatsvinden. Ook hier zal een rol spelen wie de verkiezingscampagne gaat leiden én of er daardoor electoraal momentum op de linkerflank ontstaat.

De ultieme 'wildcard' zou Pieter Omtzigt kunnen zijn. Op het moment dat de voormalige CDA'er met een eigen partij aan nieuwe verkiezingen mee zou doen, kan dat de politieke verhoudingen weer flink op z'n kop zetten. Maar hier is de vraag of Omtzigt dat zelf ziet zitten.

Politieke versnippering brengt gedoogkabinet, minderheidskabinet of zakenkabinet eerder in beeld

Eén ding is in ieder geval duidelijk: de versnippering van het politieke landschap is er sinds de Tweede Kamer-verkiezingen van 2021 niet minder om geworden, zowel op rechts als op links.

Was het na de vorige verkiezingen nog mogelijk om met vier partijen een nipte meerderheidscoalitie te vormen, op basis van de peilingen begin juli zijn minimaal zeven partijen nodig voor bijvoorbeeld een meerderheid op rechts.

Kijk je bijvoorbeeld op rechts, dan zou je op grond van de peiling van Peil.nl van 2 juli nodig hebben: BBB (27 zetels), de VVD (20 zetels), PVV (14 zetels), CDA (6 zetels), Forum voor Democratie (5 zetels), JA21 (3 zetels) en de SGP (1 zetel). Oftewel zeven partijen; en dan kom je nipt op een meerderheid van 76 zetels.

Het is natuurlijk zeer de vraag of daar een stabiel kabinet uit kan voorkomen. Het zou bijvoorbeeld bijzonder lastig worden om het pro-Russische sentiment binnen Forum voor Democratie te rijmen met de uitgesproken steun van de VVD van Mark Rutte en het gros van de andere partijen voor Oekraïne.

Over links kom je er ook niet makkelijk. Als we nemen GroenLinks (14 zetels), PvdA (11 zetels), D66 (10 zetels), Partij voor de Dieren (10 zetels), SP (8 zetels), Volt (7 zetels), ChristenUnie (4 zetels), Denk (2 zetels), BIJ1 (1 zetel)...heb je 9 partijen die samen 67 zetels hebben. Te weinig voor een meerderheidskabinet.

Door het midden komt de aloude combinatie van VVD, D66, CDA en ChristenUnie op slechts 40 zetels. Daar zouden dan bijvoorbeeld GroenLinks en de PvdA bij moeten om op 65 zetels te komen. Nog steeds te weinig voor een parlementaire meerderheid en bovendien ongeloofwaardig, gelet de reden van de val van Rutte IV: het asielbeleid waar de VVD en PvdA/GroenLinks zo mogelijk nog sterker afwijkende opvattingen over hebben dan de partijen van Rutte IV.

Er zijn dus twee mogelijkheden: de verkiezingen leveren alsnog een aantal winnaars op die zoveel zetels erbij krijgen, dat een enigszins coherent kabinet met bijvoorbeeld vier partijen mogelijk is. Of Nederland moet kijken naar alternatieven zoals een gedoogkabinet, minderheidskabinet of een zakenkabinet.

Een gedoogkabinet kent een beperkt aantal partijen dat de ministers van het kabinet levert, in combinatie met een bredere steun van partijen in het parlement. Een bekend voorbeeld is het kabinet Rutte I van VVD en CDA, dat gedoogsteun kreeg van de PVV.

Een minderheidskabinet heeft geen parlementaire meerderheid en moet dus op deelonderwerpen steeds meerderheden zien te verwerven in de Tweede Kamer. Nederland kent geen traditie van minderheidskabinetten, die vooral als 'overgangskabinetten' naar nieuwe verkiezingen hebben bestaan.

Het zakenkabinet is een variant die in de negentiende eeuw bestond vóór de komst van politieke partijen. De bewindslieden waren niet-politiek gebonden personen zoals ambtenaren, ondernemers en andere specialisten op een bepaald terrein. Er is dan niet sprake van een regeerakkoord tussen politieke partijen, maar er wordt wel een regeerprogamma opgesteld, waarvoor dan meerderheden op onderdelen in de Tweede Kamer nodig zijn.

LEES OOK: 4 dingen die je moet weten over de asielcrisis die Rutte IV splijt