De verschillen tussen de coalitiepartijen op het gebied van migratie zijn onoverbrugbaar gebleken, zei premier Mark Rutte in een persconferentie op vrijdagavond over de val van zijn kabinet. Nog dezelfde avond zal hij schriftelijk het ontslag aanbieden aan de koning. Hij noemde de situatie “betreurenswaardig, maar de politieke realiteit waar we niet omheen kunnen”. Zaterdag praat Rutte de koning bij.

“Het is jammer dat we door deze scheiding halverwege de rit het werk niet kunnen afmaken”, zei hij over de samenwerking in de coalitie.

De verkiezingen voor de nieuwe Tweede Kamer kunnen op zijn vroegst half november worden gehouden. Dat laat de Kiesraad vrijdag weten na de val van het kabinet. Het kost tijd om de gang naar de stembus voor te bereiden. Zo moeten nieuwe partijen de kans krijgen zich te registreren, hebben partijen tijd nodig om kandidatenlijsten samen te stellen en moeten gemeenten stembureaus regelen.

Volgens de voorzitter van de Kiesraad, Wim Kuijken, moet er ook rekening mee worden gehouden dat gemeenten pas vier maanden geleden een dubbele verkiezing hebben gehouden. "Gelet op de enorme inspanning die de gemeenten en stembureauleden hebben geleverd bij de Provinciale Staten- en waterschapsverkiezingen van 15 maart 2023, verdient een verantwoorde voorbereidingstijd voor de organisatie van de verkiezing bijzondere aandacht bij het bepalen van een verkiezingsdatum voor de Tweede Kamer", stelt Kuijken.

De demissionaire premier Mark Rutte gaat binnenkort naar koning Willem-Alexander om het ontslag van het kabinet aan te bieden. De koning ontbindt dan de Tweede Kamer. Bij dat besluit wordt ook de datum van de verkiezingen vastgesteld. "Er kan enige tijd zitten tussen de val van het kabinet en de ondertekening van het ontbindingsbesluit", zodat de verkiezingen verantwoord kunnen worden voorbereid, legt de Kiesraad uit.

Als er partijen aan de nieuwe Kamerverkiezingen willen deelnemen, moeten zij daartoe een registratieverzoek doen. Dat moet gebeuren 42 dagen voor de dag dat de deelnemende partijen hun kandidatenlijsten moeten inleveren. Partijen die deze kabinetsperiode zijn afgesplitst, zoals Wybren van Haga, kunnen zich onder een andere naam laten registreren.

Rutte IV duurde 543 dagen

Geen enkel kabinet geleid door Mark Rutte zat er zo kort als zijn vierde, dat is gevallen over de asielproblematiek. De val kwam 543 dagen na de beëdiging door de koning. Het was zijn tweede kabinet bestaande uit VVD, D66, CDA en ChristenUnie.

Het eerste kabinet van Rutte zat er 558 dagen toen Rutte zijn gang naar toen nog de koningin maakte om zijn ontslag in te dienen. Dat was een kabinet van VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV van Geert Wilders. Het viel omdat Wilders niet akkoord ging met nieuwe bezuinigingen.

Het tweede kabinet-Rutte, van VVD en PvdA, was juist het langstzittende kabinet sinds de Tweede Wereldoorlog. Het zat zijn termijn volledig uit tussen 2012 en 2017. Het kabinet-Rutte III werd beëdigd op 26 oktober 2017 en diende op 15 januari 2021 ontslag in. Dat was naar aanleiding van het kindertoeslagenschandaal.

Sinds de Tweede Wereldoorlog zaten er drie kabinetten korter dan Rutte IV. Het kortst zat het eerste kabinet van CDA en LPF onder leiding van CDA'er Jan Peter Balkenende. Dat moest in 2002 al na 86 dagen ontslag aanbieden.

Van Agt II bestaande uit CDA, PvdA en D66 nam in 1982 ontslag na 233 dagen en het eerste kabinet van Barend Biesheuvel sneuvelde in 1973 na 380 dagen. Zijn ploeg bestond uit ARP, KVP, CHU, VVD en DS'70.

Val van Rutte IV: oppositie blij met nieuwe verkiezingen

Het vierde kabinet van premier Mark Rutte is gevallen over onenigheid over het asielbeleid. VVD, CDA, D66 en ChristenUnie werden het niet eens over maatregelen om de instroom van asielzoekers te beperken, bevestigen Haagse bronnen na nieuw crisisoverleg vrijdag.

De ChristenUnie nam vrijdagavond het initiatief tot de kabinetsval, zeggen ingewijden. Vrijdag aan het einde van de middag was de stemming op de gang van de CU-fractie uiterst bedrukt.

Vicepremier Carola Schouten en staatssecretaris Maarten van Ooijen van de ChristenUnie bogen zich met onder meer CU-fractievoorzitter Mirjam Bikker over een nieuw voorstel over gezinshereniging van asielzoekers met een verblijfsvergunning. Schouten en de woordvoerder van de partij wilden na afloop van het interne beraad niet zeggen of ze daar al dan niet mee konden instemmen.

Het voorstel om een pauzeknop in te drukken voor gezinshereniging van bepaalde groepen asielzoekers met een verblijfsvergunning zal een belangrijke reden zijn geweest voor de CU om nu de stekker uit het kabinet te trekken.

Ook de uitval van Rutte op woensdagavond heeft daar zeker ook mee te maken. Hij kwam toen plotseling met een voorstel om gezinshereniging fors in te perken. Rutte wilde dit en de andere migratievoorstellen in stemming brengen in de ministerraad. D66, CDA en CU werden daardoor overvallen.

Oppositiepartijen reageren verheugd op de val van het kabinet-Rutte IV. "Hoe keek u toen het kabinet viel?" twittert BBB-voorvrouw Caroline van der Plas, met een foto waarop zij glimlacht.

"Adieu Rutte, Kaag en de rest!" schrijft PVV-leider Geert Wilders. Hij heeft naar eigen zeggen een Tweede Kamerdebat aangevraagd.

"Eindelijk!" schrijft Wybren van Haga op Twitter. Hij kijkt vooruit naar nieuwe verkiezingen waar hij met zijn nieuwe partij BVNL aan wil deelnemen.

De Kamer was sinds donderdag net met zomerreces. "Ik dacht aan de vakantie te beginnen...", schrijft Laura Bromet van GroenLinks.

"Rutte IV was vooral een kabinet dat er maar niet in slaagde structureel iets te doen aan de uitzichtloze en onzekere situaties bij veel mensen thuis." Dat zegt voorzitter van vakbond FNV Tuur Elzinga in een reactie op het vallen van het kabinet. Hij kijkt dan ook teleurgesteld terug op de prestaties van het vierde kabinet van premier Mark Rutte.

"Na Rutte III, dat moest aftreden over het ongekend onrecht dat ouders was aangedaan in het kinderopvangtoeslagenschandaal, heeft ook Rutte IV zich met de rug naar de mensen gekeerd. Nederland verdient beter", stelt Elzinga.

Vooral het feit dat veel mensen zich zorgen maken over hun financiële situatie irriteert de vakbondsman. Volgens Elzinga is het kabinet er niet in geslaagd die zorgen weg te nemen. "Terwijl er al twee jaar op rij recordwinsten worden gemaakt, zijn zij al werkend armer geworden."

Grote politieke verschuivingen bij nieuwe verkiezingen

Het politieke landschap is sinds de Tweede Kamer-verkiezingen van 2021 flink veranderd. De belangrijkste verschuiving is de opkomst van de partij BBB tijdens de verkiezingen voor de Provinciale Staten en de Eerste Kamer van afgelopen maart.

Die winst was begin deze maand nog goed zichtbaar in een recente opiniepeiling van Peil.nl. Het plaatje van de peiling per 2 juli ziet er als volgt uit.

In de peiling van Peil.nl van begin juli kwam BBB als grootste uit de bus, als er nieuwe verkiezingen zouden worden gehouden voor de Tweede Kamer, met een totaal van 27 zetels. De VVD zou op de tweede plek komen met 20 zetels.

Voor D66 en het CDA zouden er grote verliezen in het verschiet liggen: D66 zou 10 zetels overhouden en het CDA slechts 6. De ChristenUnie zou naar 4 zetels zakken.

De vraag is uiteraard hoe de val van het kabinet Rutte IV het kiezerssentiment beïnvloedt. Van groot belang daarbij wordt de keuze van de lijsttrekkers bij onder meer de VVD, D66 en het CDA.

De VVD is er tot nog toe niet in geslaagd een alternatief voor Mark Rutte klaar te stomen, bij D66 is de vraag of Sigrid Kaag door zou willen en voor het CDA is twijfelachtig of Wopke Hoekstra de juiste man is om een nieuw electoraal drama te voorkomen.

Aan de linkerkant van het politieke spectrum is de grote vraag of PvdA en GroenLinks versneld samen gaan optrekken en wie daar de leiding zou nemen.

De ultieme 'wildcard' zou Pieter Omtzigt kunnen zijn. Op het moment dat de voormalige CDA'er met een eigen partij aan nieuwe verkiezingen mee zou doen, kan dat de politieke verhoudingen weer flink op z'n kop zetten. Maar hier is de vraag of Omtzigt dat zelf zou zien zitten.

Eén ding is in ieder geval duidelijk: de versnippering van het politieke landschap is er sinds de Tweede Kamer-verkiezingen van 2021 niet minder om geworden. De opkomst van BBB betekent bijvoorbeeld niet dat de VVD makkelijk een stabiele coalitie over rechts zou kunnen vormen, want getalsmatig lijkt het vooralsnog niet mogelijk om met een beperkt aantal partijen een coalitie te vormen. Niet over rechts, maar evenmin over links.

LEES OOK: Afschaffen dividendtaks had Shell en Unilever mogelijk in Nederland gehouden, stelt Rutte