Hans Klis: 'Je moet wat narcistisch zijn om de VS te willen leiden'

Met het debat tussen de Donald Trump en Kamala Harris van afgelopen woensdag is de Amerikaanse verkiezingsstrijd pas écht losgebarsten. Amerikaanse en internationale media, van links tot rechts, lijken het erover eens te zijn dat Democraat Harris het beste uit de verf kwam. Ze koos voor de aanval en wist haar Republikeinse opponent meermaals tot woede te drijven, zo schreef Business Insider.

Het is acht jaar geleden dat de rechts-populistische Trump voor een politieke aardverschuiving zorgde door de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 te winnen. Journalist Hans Klis (40) maakte het allemaal van dichtbij mee. De journalist voor media als NRC, de VPRO en ook Business Insider Nederland werkte van 2014 tot en met 2018 als correspondent in de Verenigde Staten.

De verkiezing van de excentrieke, egocentrische zakenman maakte indertijd een diepe indruk op Klis. Hoe kon zo’n rare snuiter het schoppen tot het hoogste ambt? Het fenomeen Trump inspireerde hem ertoe zich te verdiepen in de geestelijke gesteldheid van oud-presidenten.

Aanstaande donderdag verschijnt zijn boek Help, de president is gek geworden bij uitgeverij Meulenhoff. “Behoorlijk wat presidenten kampten met hun mentale gezondheid”, zegt Klis tegen Business Insider Nederland, als we hem spreken in een Utrechts café.

Allereerst, wie heeft wat jou betreft het verkiezingsdebat gewonnen?

"Het debat win je eigenlijk nooit, je kunt het alleen verliezen. De duidelijke verliezer is toch wel echt Trump. Terwijl Harris heel voorbereid overkwam, in volzinnen sprak en gedachten afmaakte, was Trump zoals hij altijd is: warrig, zijn zinnen niet afmakend en hij legde gedachten niet goed uit. Dat zelfs het rechtse Fox News weinig positiefs over Trumps optreden had te melden, zegt genoeg."

"Trump straalde weinig vreugde uit, alsof hij helemaal geen zin heeft om nog eens president te worden. Hij was heel bedrukt en boos, terwijl Harris juist energie en optimisme uitstraalde. Trump kwam duidelijk over als de oudere man op het podium. Hij was zelfs niet meer zo bij de pinken als tijdens het vorige debat tegen Biden."

"Trump loog weer veel en zei over 6 januari [de Capitoolrellen, red.]: met die mensen had ik niets te maken. Hij bevestigt een beetje het beeld dat er van hem is als leugenaar. Zoiets werkt vaak slecht voor je als kandidaat. Denk maar aan het e-mailschandaal met Hillary Clinton in 2016, dat alleen maar haar onbetrouwbare imago bij kiezers benadrukte."

Maar wie de verkiezingen zal winnen? Klis vindt het nog te vroeg om een voorspelling te doen. "Clinton deed in 2016 drie goede debatten tegen Trump, waarin ze telkens als winnaar naar voren kwam. Toch verloor ze de verkiezingen. Een debat gaat waarschijnlijk niet veel veranderen."

Harris ligt bijna 3 procentpunt voor op Trump in de nationale peilingen, volgens het laatste gemiddelde aan peilingen van de Amerikaanse nieuwswebsite FiveThirtyEight. In de zogeheten swing states, waar het in feite om draait tijdens de verkiezingen, zitten de kandidaten elkaar op de hielen.

Je maakte het in 2016 als correspondent aan den lijve mee toen Trump werd verkozen. Trump was indertijd een vrij atypische kandidaat. Verbaasde zijn opkomst jou?

"Als journalist ben ik natuurlijk onpartijdig, maar ik keek zeker met verbazing naar zo'n figuur. Ik kende hem vooral van The Apprentice, van de tabloids en als New Yorks fenomeen. Het was een mislukte zakenman, een beetje een louche figuur, iemand die hele rare, racistische dingen kon zeggen."

"Opeens zie je deze vreemde figuur met al zijn maniertjes opklimmen en allemaal ervaren politici opzijschuiven. Dat verbaasde me wel heel erg, maar deels kon ik de show rondom hem ook wel waarderen in het begin."

Je viel als journalist natuurlijk ook wel met de neus in de boter.

"Ja, vrijwel elk verhaal kon je verkopen. In Amerika konden de netwerken en de mediaorganisaties er geen genoeg van krijgen, maar ook in Nederland wilden ze alles weten over hem. Het is gewoon zo'n gekke figuur, die komt nooit ver, dachten mensen toen."

"Toch bleef hij maar gekke dingen zeggen, zoals dat immigranten verkrachters zouden zijn. Dat kon hij als presidentskandidaat toch niet menen?, dacht je dan. Gaandeweg veranderde mijn verbazing dus wel in een soort angst."

Op verkiezingsdag in 2016 reisde Klis af naar de Trump Tower in New York, in een poging wat quotes te kunnen verzamelen van kiezers. Er heerste een gespannen sfeer en plots schreeuwde een bijstander dat Trump een "racist" was. Trump-aanhangers pikten dat niet en vielen de man aan. Een knokpartij kon ternauwernood worden voorkomen. "Ik schrok behoorlijk van de energie bij die mensen", zegt Klis.

Toen Klis na een drukke verkiezingsnacht zijn laatste stuk had ingeleverd, daalde opeens het besef in. Hij keek naar zijn vrouw, die hun net geboren zoontje aan het voeden was. "Toen volgde de emotie. Ik dacht: mijn God, wat is er nu gebeurd met dit land? Dit kan toch eigenlijk niet? Wie ís deze figuur? Ik denk dat daar het zaadje voor mijn nieuwe boek is geplant."

En, wat voor figuur is Trump? Hoe zou je zijn karakter het beste kunnen omschrijven?

"Hij heeft een compleet zelfingenomen, narcistische persoonlijkheid. Het is iemand die alles zegt wat mensen willen horen, terwijl je eigenlijk nooit zeker weet of hij het meent. Dan weer is hij tegen abortus, dan weer voor. Hij doet maar wat."

"Zijn nichtje Mary Trump, een psychiater, schreef Trumps narcistische persoonlijkheid toe aan zijn opvoeding. Hij had een totaal niet-empathische vader, die iedere vraag om genegenheid afgestraft zou hebben. Kwetsbaarheid zou in de familie worden gezien als zwakte. Je moet bikkelhard zijn, een winnaar. Trumps narcistische trekjes kwamen in het debat trouwens weer erg duidelijk naar voren. Alles draaide om hem, híj had gelijk en niemand anders."

Toen Trump dit jaar op een haar na werd doodgeschoten op één van zijn rally's, koos hij er niet voor om weg te rennen, maar om op te staan met gebalde vuist. Dat heeft ook iets dappers.

"Ja, maar zijn hele wereldbeeld draait om het feit dat hij alles kan maken. Hem gebeurt niks, zal hij dus gedacht hebben. Trump weet bovendien heel goed wat hij moet doen om een bepaald imago te creëren. Hij voelt haarfijn aan hoe mensen zich voelen en weet precies hoe hij daarop in moet spelen. Psychologen noemen zoiets weleens manisch. Trump moet geweten hebben: als ik nu opsta, wordt dat een iconisch beeld. En dat werd het."

In 2018 verhuisde Klis met zijn gezin terug naar Nederland, waar het stel hun jonge zoontje wilde laten opgroeien. Thuis kreeg hij van vrienden geregeld de vraag waarom Trump zich zo gek gedraagt. Klis besloot zich daarop eens te verdiepen in hoe eerdere presidenten zich gedroegen. Twee jaar lang dook hij in de literatuur, hij spitte talloze biografieën en historische documenten door. "Van verslaafde presidenten tot leiders met bipolaire trekjes: ik kwam van alles tegen", zegt de oud-correspondent.

Deze verhalen brengt hij samen in zijn boek Help, de president is gek geworden, een chronologisch verteld werk dat tevens het geschiedenisverhaal van de VS brengt. Klis laat erin zien dat Lincoln zijn hele leven depressieve klachten had en dat het niets had gescheeld of Founding Father George Washington zelfmoord had gepleegd tijdens de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog.

"Als je dit allemaal leest, kun je de situatie met Trump ook wel een beetje in perspectief zetten", zegt hij. "Met meer dan de helft van de presidenten was wel iets aan de hand."

Niet dat Klis er het gedrag van Trump mee wil bagatelliseren, zegt de schrijver desgevraagd. "Het racisme van Trump kun je niet aan zijn mentale staat toeschrijven. Er zijn ook heel veel mensen met psychische problemen, die níet racistisch zijn."

Meer dan de helft van alle Amerikaanse presidenten kampte door de eeuwen heen met psychische aandoeningen, schrijf je. Hoe verklaar je dat eigenlijk? Je zou denken dat een kandidaat met al die bagage juist mínder kans zou maken op zo'n hoge functie.

"Het is inderdaad opvallend, omdat één op de acht personen kampt met psychische problemen. Onder Amerikaanse presidenten is dat dus ruim twee keer zoveel." Lacht: "Een psycholoog verklaarde dit eens door erop te wijzen dat er nog geen elektrisch licht was de in de achttiende en negentiende eeuw. In al die donkerheid zouden mensen depressiever worden."

"Mensen in leiderschapsposities vertonen sowieso sneller psychopathische trekjes, blijkt uit diverse onderzoeken", vervolgt Klis op serieuze toon.

"Ze moeten en zullen de top bereiken, iets wat je ook terugziet in het bedrijfsleven. Van sommige presidenten, zoals Teddy Roosevelt, Lyndon B. Johnson en John Adams, wordt gedacht dat ze mogelijk bipolair waren. Ze zouden een manische en een depressieve kant hebben. Die manische kant kon ze helpen om heel hard voor dingen te gaan, het gaspedaal in te drukken."

Sommige presidenten lijken dan ook effectiever te zijn geweest door hun psychische klachten, leerde Klis. "Abraham Lincoln was al door zoveel diepe dalen heengegaan in zijn hoofd en leven, dat hij beter gewapend was tegen tegenslagen, zo analyseren experts. Hij zou daarom als president beter hebben kunnen dealen met de afscheiding van de zuidelijke staten en de Amerikaanse Burgeroorlog."

Niet alle presidenten zijn 'gek'

Toch wil Klis allerminst zeggen dat je 'gek' moet zijn om Amerikaans president te worden. Er zijn ook tal van presidenten geweest over wie de schrijver amper psychische klachten kon vinden. Obama, bijvoorbeeld. "Hij kon misschien wat koeltjes of gereserveerd overkomen, maar had verder een stabiele persoonlijkheid."

Mocht Democraat Kamala Harris in november de verkiezingen winnen, dan lijkt de VS volgens Klis opnieuw een president te krijgen zonder noemenswaardige psychische aandoeningen. "Ik heb in ieder geval nog niets gemerkt waar de antennes van aangingen. Ook tijdens het debat kwam ze volwassen en capabel over. Ik schaar haar dus voor nu in het kamp-Obama."

Bovendien zijn lang niet alle presidenten met psychische klachten effectief gebleken, benadrukt Klis. "Franklin Pierce verloor zijn zoon net voordat hij president werd en belandde in een depressie. Als president was hij vervolgens niet effectief."

Wat verklaart de aantrekkingskracht van "gekke" politici in de VS? Klis ziet vooral bij de Republikeinse Partij sinds de jaren '60 een hang naar dit type politici.

"Er is daar sinds die tijd een opkomst van niet-politiek-correcte politici", zegt de schrijver. "Dit combineren ze met een nieuw soort conservatisme, dat draait om bullebakken en hardline meningen. Centraal staat het neoliberale idee van minder wetten en dingen uit handen geven aan de markt. Dat leidt steeds meer tot extremen. Zo willen de Republikeinen van nu zelfs het ministerie van Onderwijs afschaffen."

Ook kiezers gaan mee in dat ver doorgevoerde, neoliberale model, laat Klis in zijn boek zien. Een man met kanker kan dankzij de publieke zorgwet Obamacare medicijnen krijgen die hem in leven kunnen houden. De man weigert, omdat hij geen overheid in zijn leven wil. Hij sterft.

Al klinkt zoiets vanuit Nederlands perspectief krankzinnig, dit soort situaties verbazen Klis niet. "De Republikeinse Partij belooft zijn kiezers gouden bergen. Als er minder overheid komt, gaat het beter en sluit je fabriek niet, zegt de partij. Die belofte wordt nooit ingelost, waarop steeds een extremere kandidaat naar voren komt. Donald Trump is daar eigenlijk het summum van."

Trump mag dan wel érg narcistisch zijn, "een snufje narcisme" is volgens Klis geen Amerikaanse presidentskandidaat vreemd. "Je moet het hoog in de bol hebben, om te denken dat miljoenen mensen voor jou en jouw visie willen stemmen." Andere vereiste eigenschappen om kans te maken op het presidentschap? Empathie kan helpen, volgens Klis, maar ook authenticiteit.

"Authenticiteit is steeds belangrijker geworden in de Amerikaanse verkiezingsstrijd. Tijdens de campagne moet je authentiek zijn en heel goed uit je woorden kunnen komen. Het is een schoonheidsverkiezing, waarin je van alles moet kunnen: van debatteren tot handjes schudden."

Gaan dezelfde karaktereisen op voor potentiële leiders in Europa?

"Ik denk het wel. Ik heb Rutte ontmoet en vond hem fantastisch charismatisch. Toen ik Balkenende ontmoette, dacht ik: wow, ik snap dat jij premier bent. Hij maakte een praatje met me en was zo innemend. In Amerika gelden dezelfde vereisten, maar worden al die karaktereigenschappen enorm uitvergroot."

Zou Rutte, als hij Amerikaan was geweest, president hebben kunnen worden in de VS?

"In de negentiende eeuw zeker, maar nu.."

Klis denkt lang na en neigt dan toch naar 'nee'. "Het land is groter, de ambities zijn groter. Het Witte Huis is veel omvangrijker dan het Torentje. Dat hij NAVO-chef wordt, laat zien dat Rutte erg internationaal is, maar ik denk dat hij te links zou zijn voor Amerika."

Trekt het presidentiële ambt in de VS in de regel mannen die psychisch al een gebruiksaanwijzing hebben, of corrumpeert juist de macht?

"Ik denk allebei. Zoals ik al zei, moet je een beetje narcistisch zijn om president te willen worden. Dat trekt figuren aan als Donald Trump, maar ook John F. Kennedy. Macht kán vervolgens corrumperen. Kijk maar naar Nixon, die het hele federale overheidsapparaat ombouwde tot een wapen in zijn wrok en paranoia. Of denk aan Lyndon B. Johnson, die als president mensen liet afluisteren om na zijn werkdag alle taprapporten uit te lezen. Ook híj gebruikte de macht om zijn eigen paranoia te voeden."

Wat Klis verbaast, is dat teams rondom presidenten dit soort dingen laten gebeuren. "Fout gedrag en oneffenheden worden goedgepraat, omdat mensen geloven in de idealen die de presidenten uitspreken. Kijk ook naar het ambtenarenapparaat van Joe Biden, dat probeerde om hem af te schermen van interviews en media-optredens, terwijl hij aan het aftakelen was vanwege zijn hoge leeftijd."

Na zijn rampzalig verlopen debat tegen Trump wilde Biden in juli wekenlang niet van wijken weten in de presidentsrace, terwijl hij met de dag slechter scoorde in de peilingen. Ging daar ook niet een wel érg grote zelfliefde vanuit?

"Ik kan niet in zijn hoofd kijken, maar dit is natuurlijk een man die zijn hele leven president probeerde te worden. Het is hem zo vaak niet gelukt, terwijl het zijn ultieme droom was. Dan zit je er eenmaal en denk je: ik wil nog eens vier jaar, ik wil een succesvol president zijn. Niemand doet het voor slechts één termijn. Niemand, wát ze ook zeggen."

"Bovendien zag Biden zichzelf echt als de enige persoon die Trump kon verslaan. Hij was in eigen ogen de behoeder van de Amerikaanse democratie en beschermer van de wereld tegen de sluipende autocratie. Daar komt misschien wel wat grootheidswaanzin bij kijken."

Bidens leeftijd is echter een verzachtende factor, nuanceert Klis. "Veel ouderen willen op een gegeven moment niet onder ogen zien dat ze te zwak zijn om de trap op kunnen, of dat ze niet meer kunnen rijden. Je hoort vaker dat mensen de autosleutels van een ouder familielid moeten afpakken."

Je schrijft in je boek ook over Andrew Jackson, Amerikaans president in de vroege negentiende eeuw. Hij zocht met iedereen ruzie en loste dat vaak op met schietduels. Trump noemde Jackson eens zijn favoriete president. Zie je parallellen tussen die twee?

"Heel veel, zelfs. Ze handelen beiden uit wrok. Trump heeft het er al jaren over dat hij tegenstanders in de gevangenis wil gooien. Hij wil nu zelfs het hele overheidsapparaat kunnen ontslaan en opvullen met loyalisten. Precies hetzelfde heeft Jackson ook gedaan, toen hij aan de macht kwam. Ook híj handelde uit wraakgevoelens, omdat hij werd weggezet als vulgaire, woeste man - als een barbaar."

Jackson verloor in 1824 de verkiezingen van John Quincy Adams, terwijl die laatste minder stemmen had gekregen. In het districtenstelsel van de VS leverde dat Jackson dat geen meerderheid aan kiesmannen op, dus moest het Huis van Afgevaardigden de winnaar aanwijzen. Huis-voorzitter Henry Clay zag Jackson als kandidaat niet zitten en wees Adams aan als nieuwe president.

"Vier jaar lang heeft Jackson zitten stomen over die in zijn ogen corrupte deal", zegt Klis. "Als president was hij vol wrok en wraakzuchtigheid. Wat hij wilde, was de wil van het volk, dacht Jackson. Iedere belediging van hem was in zijn ogen een belediging van het volk - dat is eigenlijk een beetje fascistisch. Precies zo lijkt Trump ook te redeneren."

Kunnen we daarmee dus concluderen dat het fenomeen-Trump in feite al bijna 200 jaar oud is? Dat dit soort persoonlijkheden af en toe opduiken in de Amerikaanse politiek?

"Ja, maar ik denk dat Trump als showman wel uniek is. Hij heeft dat zelfs nog veel meer dan Reagan. Zijn paranoia tegen beroepsambtenaren, die hij de deep state noemt, zag je dan weer eerder bij zo iemand als Richard Nixon."

"Toen Nixon op kerstavond 1969 bij beroepsmedewerkers thuis langs ging om ze te bedanken voor hun werk, ontdekte hij bij meerdere ambtenaren aan de muur foto's van oud-president Kennedy [in tegenstelling tot Nixon een Democraat, red.]. Hij werd woest en liet een medewerker een soort zuiveringsactie opzetten om ervoor te zorgen dat die foto's zouden verdwijnen. Wie daar geen gehoor aan gaf, wilde Nixon ontslaan."

Niet alleen menig Amerikaanse president, maar ook Klis zelf kampt al jaren met psychische problemen, schrijft hij in zijn boek. De journalist worstelt al zijn hele leven met depressieven klachten, die de laatste jaren zwaarder intensiveerden. Het schrijven van dit boek was voor hem een "levenslijn", schrijft de oud-correspondent in zijn boek.

"Het werkte therapeutisch", zegt Klis. "Door al deze verhalen te lezen, realiseerde ik me: ik ben niet alleen. Sommige mensen met psychische klachten hebben het er zelfs behoorlijk goed vanaf gebracht. Via de lens van de geschiedenis bekeek ik als het ware mezelf. De verhalen maakten me bewuster van mijn eigen kwalen en ik kan er nu beter mee omgaan."

Op Klis' bureau staat tegenwoordig een foto van John Quincy Adams, die als president ook kampte met depressieve klachten. "Als president was hij mislukt", zegt Klis, "maar later is hij vanuit het Huis van Afgevaardigden een heel succesvolle stem geworden in de strijd tegen slavernij. Als ik naar die foto kijk, denk ik: ja, het komt gewoon goed."

LEES OOK: Kamala Harris gaat de Amerikaanse verkiezingen winnen, zegt historicus die 9 op de 10 verkiezingen goed voorspelde