'China kan zonder Xi Jinping', denkt historicus Ian Kershaw

Aan de laatste leider van de Sovjet-Unie, Michail Gorbatsjov, hebben we in het Westen veel te danken. Bijna drie decennia zonder zorgen over een kernoorlog, het vallen van de Berlijnse muur en de hereniging van Duitsland en de democratisering van Centraal- en Oost-Europa.

Maar ook de wraakzuchtige oorlog van Russische president Vladimir Poetin in Oekraïne hoort bij de erfenis van Gorbatsjov, schrijft historicus Ian Kershaw in zijn nieuwe boek ‘Persoonlijkheid en macht: Politieke leiders die het moderne Europa veranderden’. Want zijn beslissingen leidden in Rusland ook tot de economische chaos van de jaren negentig die Poetin de kans gaven om aan de macht te komen en te blijven.

Kershaw was vorige week in Nederland om zijn nieuwe boek te promoten. Business Insider sprak hem over Poetin en zijn oorlog in Oekraïne, hoe Xi Jinping aan de macht blijft in China, en wat we kunnen leren van de 20ste eeuw.

De afgelopen jaren lijkt de aandacht en fascinatie voor dictators, autocratische leiders en 'sterke mannen' in onze geschiedenis sterk te zijn toegenomen. Uw boek lijkt daar ook op in te spelen. Komt dat door het feit dat dit huidige moment door veel mensen wordt vergeleken met de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw?

Kershaw: "Het fascisme zoals we dat kenden uit de vorige eeuw kwam op in crisisomstandigheden. Nu hebben wij ook sinds 2008 te maken gehad met meerdere crises. Allereerst de financiële crisis van 2008. Hierna kwam de migratiecrisis van 2014 en 2015, die weer het gevolg was van westerse interventie in het Midden-Oosten – en in het bijzonder Irak. Daarna volgde de totaal onverwachte coronapandemie en nu zitten we middenin de crisis die veroorzaakt is door de Russische president Poetin. En dan vergeten we bijna Trump en Brexit te noemen."

"We hebben dus een opeenvolging van crises meegemaakt. En in al deze gevallen kwam de liberale democratie steeds verder onder druk te staan. Want in veel ogen kan deze niet omgaan met de problemen in het dagelijkse leven die door deze crises zijn veroorzaakt. Daarnaast voelen mensen door jarenlang neoliberaal economisch beleid steeds meer de toegenomen verschillen in welvaart en inkomen. Het is daarom geen verrassing dat mensen op zoek gaan naar bewegingen die met simpele en eenvoudige antwoorden komen voor onwijs gecompliceerde vragen."

Zoals in de jaren dertig...

"Het contrast met de jaren dertig van de vorige eeuw is dat we nu niet te maken hebben met het overweldigende en ontregelende straatgeweld van die tijd. Daarnaast zijn democratische systemen de afgelopen eeuw veel meer geconsolideerd. Het zijn veel sterkere en stevigere structuren dan een eeuw geleden."

"Hoewel we op dit moment niet dezelfde crises trotseren die zorgden voor de opkomst van facisme in Italië en Duitsland, kunnen we niet achterover leunen. Want toch zien we een Giorgia Meloni die aan de macht komt in Italië. Hoe dat afloopt valt nog te bezien. Maar ze moet nu haar beleid in de praktijk gaan brengen in een land dat weinig geduld heeft met regeringen. En ook nog eens binnen de beperkingen die het EU-lidmaatschap oplegt."

"We mogen dus een beetje optimistisch zijn over de toekomst, omdat deze tijd anders is dan de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw."

Is die boodschap van optimisme ook een waarmee u hoopt dat lezers van 'Persoonlijkheid en macht' achterblijven na het lezen van het boek?

"Nee. De geschiedenis laat ons zien hoe we hier zijn aangekomen en waar we ons nu bevinden, het is geen routekaart voor de toekomst. Het boek draait om de leiders in Europa van de 20ste eeuw. En om de specifieke vraag tot op welke hoogte zij als individuen de koers van de geschiedenis bepaalden, of juist andersom: hoe zij het product waren van die geschiedenis."

"Het antwoord ligt in het midden, want het is een beetje van beide. Ik probeer vooral te laten zien dat iedere leider die ik bespreek het product is van een bepaalde set van omstandigheden, die anders zijn dan die vandaag de dag, en hoe ieder persoon die ik bespreek uiteindelijk de geschiedenis beïnvloedt."

Een van die figuren die u bespreekt is Michail Gorbatsjov. Iemand waarvan 'absoluut kan worden gezegd dat hij de geschiedenis ten goede heeft veranderd', zoals u schrijft. Toch is juist de erfenis van de laatste Sovjet-leider datgene dat ten grondslag ligt aan de huidige crisis in Europa: de Russische oorlog in Oekraïne.

"Poetin kunnen we zeker zien als een indirect gevolg van Gorbatsjov. Na deze leider kwam een nationale vernedering met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de economische chaos onder president Jeltsin. Poetin werd president om de situatie te stabiliseren, en met zijn populariteit groeide ook zijn persoonlijke macht."

"Terugkijkend naar de jaren twintig van de vorige eeuw zie je hoe gevaarlijk het is als een grootmacht vernederd wordt. In Rusland wordt Gorbatsjov verguisd. Hij wordt daar gezien als de man die het land vernietigd heeft en een groot deel van de bevolking in de periode 1991 tot 1999 armer heeft gemaakt. In het Westen is hij de bejubelde grote bevrijder van Centraal- en Oost-Europa. De persoon die de kernwapenwedloop beteugelde."

Had Poetin, aangesteld als waarnemend president op de vooravond van de 21ste eeuw maar een product van de 20ste eeuw, ook niet tussen de persoonlijkheden gepast die nu in het boek worden besproken?

"Poetin is vooral een figuur uit de 21ste eeuw. Bijzonder genoeg is hij tegelijkertijd een revisionistisch figuur. Zijn systeem kijkt vooral naar de tijd voor de Sovjet-Unie, het imperialistische tijdperk van Rusland. Poetin wil de veranderingen van 1990-1999 terugdraaien naar een tijd die geen weerklank meer vindt in de moderne wereld. Zijn heden bestaat uit terugkijken naar Peter de Grote en Catharina de Grote, die de Krim inlijfde bij het Russische rijk."

"Poetins' regime lijkt ook niet op die van de 20ste eeuw. Er is een schijndemocratie. Er zijn verkiezingen, ook al worden die gemanipuleerd. De repressie is aanzienlijk en gevaarlijk, maar verbleekt nog altijd bij die van Stalin."

Misschien past Poetin in een vervolg?

"Als ik een vervolg op dit boek zou schrijven, dan zou het zich niet alleen maar richten op Europese figuren. Ik zou wereldwijd kijken naar leiders als Xi Jinping, Narendra Modi en Recep Tayyip Erdoğan. Ook Poetin en Trump. En dan zijn we pas op een kwart van de eeuw."

"Deze keuze aan wereldleiders laat al zien hoe de macht van Europa de afgelopen jaren is afgenomen."

En misschien zouden er ook wat meer vrouwelijke leiders in het vervolg zitten?

"De 20ste eeuw heeft bijna geen vrouwelijke leiders in Europa. Ja, Margaret Thatcher, die ik bespreek in mijn boek. Maar als ik in diezelfde eeuw naar vrouwelijke leiders had gezocht, had dat buiten Europa gemoeten. Denk aan de Israëlische president Golda Meir of de Indiase premier Indira Ghandi. Pas in de 21ste eeuw zie je dat vrouwen meer politieke macht winnen in Europa. Angela Merkel zou in zo'n overzicht niet mogen ontbreken."

"Ik weet niet wat dit betekent voor deze nog jonge eeuw. Vrouwen zijn denk ik minder oorlogszuchtig en strijdlustig. Al gold dat niet voor Thatcher, die zichzelf beschouwde als de 'sterkste vent' van haar kabinet."

De politieke leiders die u in uw boek beschrijft zijn een bonte verzameling van democratische leiders, dictators en autocraten. Eén ding lijken ze gemeen te hebben: ze zijn niet erg gezellig of aangenaam.

"Wat je ziet is dat veel van de persoonlijke kenmerken van deze leiders een belangrijke rol spelen in zeer specifieke omstandigheden. Wat een leider in een bepaalde context succesvol laat bloeien, kan een ander weer diskwalificeren. Benito Mussolini en Adolf Hitler kwamen allebei aan de macht in een situatie die in de 21ste eeuw niet meer aan de orde is. Zo'n leider zou tegenwoordig minder kansen hebben om zich te vestigen in een stabiele en welvarende democratie."

"De kenmerken die de figuren in mijn boek naar de macht droegen, zijn als volgt: ze zijn gedreven, doelbewust, vastbesloten, ambitieus, hongeren naar macht, zijn egocentrisch of zelfs narcistisch, autoritair en meedogenloos. Bovendien kunnen ze de mensen om zich heen inspireren. Van nature, of met de massamedia. Generaal Francisco Franco was een militaire leider, maar geen grote orator. Zodra hij de Spaanse Burgeroorlog won, gebruikte hij de media om zich om te dopen tot een messiah voor het Spaanse volk."

"En zeker in de eerste helft van de 20ste eeuw zagen leiders zich ook vooral als 'Men of Destiny'. Dat het hun lot was om op de juiste plek, op het juiste moment, de juiste beslissingen te nemen. Dat zag je zowel bij democratische als autocratische figuren. De Gaulle zag zich als de redder van Frankrijk. Churchill omschreef het zelf als 'walking with destiny', toen hij in mei 1940 premier werd van het Verenigd Koninkrijk. Tegenwoordig zeggen politieke leiders dat niet snel meer."

Behalve Donald Trump...

"Die zei: 'I alone can fix this.' Hij schilderde zichzelf als als de redder van Amerika. Dat burgers dit geloven, dat vind ik dan weer wonderlijk.

Macht corrumpeert, en absolute macht corrumpeert absoluut, wordt vaak gezegd. Het lijkt erop dat leiders die heel lang aan de macht blijven op een gegeven moment niet meer voldoende tegendruk krijgen.

"Het is geen ijzeren regel dat absolute macht absoluut corrumpeert. Ik denk dat wat er vooral gebeurt, is dat de krachten die de persoonlijke macht van een leider beteugelen, op den duur verzwakken. Daardoor kan het individu zijn macht verder uitbreiden, totdat het politieke systeem het begeeft."

"Als we terugkijken naar Poetin, zien we dat hij het resultaat is van de chaotische jaren onder Jeltsin. Hij ging de Russische trots herstellen na de vernedering van het instorten van het Sovjet-imperium. Poetin zit er 22 jaar later nog steeds. Zijn successen hebben zijn persoonlijke macht alleen maar groter gemaakt. Ik denk dat met het toenemen van die macht, ook de mogelijkheden toenemen dat die macht leidt tot catastrofale uitkomsten."

"Terugkijkend kunnen we zien hoe Poetins' ideeën over Oekraine zich ontwikkelden. Achteraf concluderen we dat we dit hadden kunnen zien aankomen. Zijn aanval op Oekraïne was verkeerd ingeschat en dat heeft geleid tot gigantische consequenties. En dit soort leiders kunnen niet toegeven dat ze een fout hebben begaan. Ze kunnen niet terugtreden en plaatsmaken voor een opvolger. En zo leiden ze zichzelf verder richting catastrofe."

Met het vijfjaarlijkse congres van de Chinese Communistische Partij in volle gang, is het ook goed om het te hebben over president Xi Jinping. Die heeft zijn persoonlijkheid tot de spil van het Chinese politieke systeem gemaakt en maakt zich nu op om herkozen te worden voor een uitzonderlijke derde ambtstermijn. Toch beschrijft u Xi in uw boek als een eenvoudig te vervangen leider.

"Als je kijkt naar het hedendaagse China en de rol die Xi daarin speelt, is duidelijk dat hij een ogenschijnlijk sterke autoritaire leider is. Maar wel binnen een politiek raamwerk dat structureel sterk is. Daardoor stel ik me voor dat hij vervangen kan worden door een andere leider, zonder dat het Chinese politieke bestel in elkaar valt."

"Kijk naar Mussolini, Hitler, Franco of Tito. Allemaal leiders waar de politieke systemen rondom hun persoon, of persoonlijkheidscultus, gebouwd waren. Na hun dood konden ze niet voort blijven bestaan. Onder Stalin kwam de Sovjet-Unie dichtbij het vernietigen van de eigen politieke structuren, maar de fundamenten bleven staan. Daarom bleef de Sovjet-Unie zelfs na zijn dood nog veertig jaar bestaan."

"China is een land waarin het partijsysteem nog altijd bestaat, ondanks de verandering van het economische bestel naar staatskapitalisme in de jaren zeventig. Niet om zijn belang voor het land te onderschatten, zou het moderne China gewoon overleven, zou Xi morgen van het toneel verdwijnen."

LEES OOK: Dit zijn 12 zeer machtige figuren in China…waar iedereen uiteindelijk moet buigen voor de onbetwiste leider, Xi Jinping