- Aanstaande zondag kunnen Turkse kiezers hun stem uitbrengen voor een nieuw parlement en president.
- Winst voor zittend president Recep Tayyip Erdogan, de machtigste Turkse politicus van de afgelopen twintig jaar, is niet zeker.
- De nasleep van de verwoestende aardbevingen van afgelopen februari, een economische crisis en angst voor het voortbestaan van de Turkse democratie betekenen dat er veel op het spel staat.
- Lees ook: Dit zijn de 20 minst democratische landen ter wereld: Rusland zit er niet bij, maar Poetin doet wel z’n best
De opkomst bij de parlements- en presidentsverkiezingen in Turkije van aanstaande zondag belooft historisch hoog te worden. Volgens de Hoge Kiesraad hebben er al 1,7 miljoen kiezers uit de Turkse diaspora in het buitenland gestemd, meldt Deutsche Welle. Dat is meer dan de 1,4 miljoen in de vorige verkiezingen van 2018.
De verwachting van een zeer hoge opkomst geeft weer wat er op het spel staat voor de Turkse kiezer. Het land voelt nog steeds de nasleep van de dodelijke aardbevingen van afgelopen februari, waarbij 50.000 mensen het leven lieten en waardoor miljoenen mensen moesten vluchten.
Ook gaan Turkse consumenten al jaren gebukt onder de torenhoge inflatie en heeft de economie het zwaar.
Voor de Turkse kiezer zijn de verkiezingen daarom vooral een referendum over zittend president Recep Tayyip Erdogan. Erdogan was van 2003 tot 2014 premier van Turkije en is sinds 2014 president van het land. De afgelopen twintig jaar is Erdogan Turkije steeds autocratischer gaan besturen.
De uitkomst van de verkiezingen zal daarom niet alleen de toekomst van Turkije gaan bepalen, maar ook doorklinken in de rest van de wereld.
Dit moet je weten over de verkiezingen in Turkije van aanstaande zondag.
1. Om wie draait de strijd?
Hoewel vier kandidaten zich verkiesbaar stelden voor het presidentschap, draait de race om Erdogan en Kemal Kılıçdaroğlu van de sociaaldemocratische Nationale Alliantie. Ook Sinan Oğan Partij van de rechtse Nationalistische Beweging dingt mee naar het hoogste ambt in Turkije.
Donderdag besloot Muharrem Ince van de Vaderland-partij, in 2021 afgesplitst van Nationale Alliantie, zich terug te trekken. Ince verloor in 2018 de verkiezingen tegen Erdogan en raakte gebrouilleerd met zijn partijleiding over de koers van Nationale Alliantie.
Volgens de peilingen staat uitdager Kılıçdaroğlu momenteel aan kop, meldt persbureau Reuters. Met 49,3 procent van de stemmen tegen de 43,7 procent voor Erdogan, zou hij zomaar eens kans kunnen maken op het pluche. Al vernauwt zo'n voorsprong doorgaans richting de uiteindelijke stemgang.
De rechtse nationalist Sinan Oğan peilt op een kleine vijf procent van de stemmen.
2. Wat staat er op het spel?
Voor tegenstanders van Erdogan is dat de democratische toekomst van Turkije. Door zich voor een derde termijn verkiesbaar te stellen, overtreedt Erdogan volgens zijn tegenstanders de grondwet. Die schrijft voor dat een president maar twee termijnen mag hebben.
Zijn aanhangers betogen dat Erdogans eerste termijn als president (2014-2018) niet telt, aangezien in 2017 de grondwet werd gewijzigd na een referendum dat de presidentiële macht vergrootte en het bestaande parlementaire systeem verving. Daarom zou de Turkse leider vanaf 2018 pas één termijn gediend hebben onder de nieuwe grondwet, legt Al-Monitor uit.
Aan de kiezer belooft Erdogan vooral meer van hetzelfde. Bij de zender Al Jazeera vatte analist Galip Dalay van denktank Middle East Council on Global Affairs het partijprogramma van de leider samen: "Continuïteit, stabiliteit en grandeur".
Erdogan wil vooral de conservatieve en nationalistische kiezer bereiken met beloften van een sterk en gerespecteerd Turkije, het aanpakken van LGBTQ-minderheden, het bestrijden van de inflatie en de bouw van nieuwe woningen voor aardbevingenslachtoffers.
Toch lijken fervente stemmers van Erdogan's AKP-Partij dit jaar minder overtuigd te zijn van hun leider. Volgens Politico vertonen conservatieve bastions op het platteland barsten, die Erdogan de verkiezingen kunnen kosten.
Hoezeer de politieke boodschap van de president ook aansluit bij hun waarden en normen, juist op het platteland worden de gevolgen van zijn economische mismanagement en de hoge inflatie zwaar gevoeld. En die wegen zwaarder: It's the economy, stupid!
De 74-jarige Kılıçdaroğlu belooft om de Turkse democratie te herstellen. Hij wil de autocratische koers keren die de afgelopen twintig jaar ingezet werd door Erdogan. Dit moet onder meer gebeuren door instanties zoals het Hooggerechtshof en de Centrale Bank weer onafhankelijk te maken.
Ook wil Kılıçdaroğlu de grondswetwijziging van 2017 terugdraaien en daarmee het parlementaire systeem in Turkije meer gewicht geven.
Kılıçdaroğlu schildert zichzelf af als het tegenbeeld van Erdogan. Zo heeft hij beloofd om maar een termijn als president te zullen dienen.
3. Zullen de verkiezingen eerlijk verlopen?
Volgens The New York Times zet Erdogan het gewicht van het - sinds 2017 veel machtigere - presidentschap in om te winnen. Zo verhoogde hij - geconfronteerd met historisch hoge inflatie - de afgelopen maanden het minimumloon, kregen ambtenaren een salarisverhoging, ontvingen arme families meer noodhulp en krijgen miljoenen Turkse burgers eerder hun pensioen.
Ook zouden Turkse media, veelal in het bezit van zakenmannen die warme banden onderhouden met de president, Erdogan meer zendtijd geven dan zijn tegenstanders. Daarnaast worden moeilijke onderwerpen zoals de hoge inflatie, de slechte staat van de economie en de gevolgen van de aardbevingen nauwelijks besproken.
Oppositieleider Kılıçdaroğlu beschuldigde Rusland vrijdag van het verspreiden van complottheorieën om de Turkse verkiezingen te beïnvloeden.
Eind vorig jaar veroordeelde de Turkse rechter de populaire burgemeester van Istanbul, Ekrem Imamoğlu, tot ruim twee jaar cel en gaf hem een verbod op het meedoen aan de komende verkiezingen.
Imamoğlu kreeg de straf omdat hij leden van de Kiesraad zou hebben beledigd. De partij van president Erdogan probeerde de verkiezing van Imamoğlu tot burgemeester terug te draaien, maar slaagde daar niet in.
De veroordeling van Imamoğlu werd gezien als een manoeuvre om de herverkiezing van Erdogan aanstaande zondag veilig te stellen. "Het is overduidelijk dat dit een schot voor de boeg is", legde RTL-correspondent Olaf Koens vorig jaar uit. "Een waarschuwing in de aanloop naar de verkiezingen. Dan is het erop of eronder voor president Erdogan en zijn regerende machtspartij."
De uitschakeling van Imamoğlu is overigens niet de eerste keer dat politieke tegenstanders van Erdogan op een zijspoor zijn gezet. Selahattin Demirtaş van de linkse pro-Koerdische Democratische Volkspartij moest tijdens de verkiezingen van 2018 zijn campagne voeren vanuit de gevangenis. Hij werd in 2016 opgepakt na de mislukte couppoging op president Erdogan. Hij behoort tot de meer dan 47 duizend mensen die in de nasleep van deze staatsgreep werden gearresteerd.
4. Weten we na zondag meteen wie de nieuwe president van Turkije wordt?
Misschien. Maar de kans is groter dat er een tweede stemronde nodig is, schrijft correspondent Rob Vreeken in de Volkskrant. De winnaar moet minstens 50 procent van de stemmen krijgen. Ondanks de gunstige peilingen van Kılıçdaroğlu kan hij nog niet aan dit percentage tippen. Als er opnieuw gestemd moet worden zal dat over twee weken gedaan worden, op 28 mei.
Wat wel duidelijk zal zijn na zondag, is de samenstelling van het nieuwe parlement. Omdat Turkse kiezers ook zullen stemmen over hun volksvertegenwoordigers, kan inzichtelijk worden met hoeveel macht en met welk mandaat de nieuwe president zal kunnen regeren.
Op dit moment heeft Erdogans' AKP samen met bondgenoot Partij van de Nationalistische Beweging (MHP) nog een meerderheid in het parlement. Die kan meerderheid kan hij kwijtraken, ook al wordt hij president. Dat zou hem volgens Vreeken kunnen beperken in wat hij wil bereiken.
Ook Kılıçdaroğlu kan bij winst van de verkiezingen als president te maken krijgen met een volksvertegenwoordiging die verdeeld is of - in het geval van een meerderheid van AKP en MHP - hem kan frustreren in zijn beleid.
5. Wat gebeurt er als Erdogan verliest?
Dat is een goede vraag, stelt Foreign Policy. Veel zal afhangen van de omvang van een eventuele nederlaag van Erdogan.
Bij een klein verschil in stempercentage, is het goed mogelijk dat Erdogan de uitslag zal betwisten. Het voorbeeld van de door de AKP-partij verloren verkiezingen voor het burgemeesterschap van Istanbul (en Ankara) liggen voor de hand.
Ook de electorale nederlagen van aanverwante autocratische leiders als Donald Trump en Jair Bolsanoro kunnen een voorteken zijn van wat er gaat komen. Onrust, geweld en verdere erosie van het vertrouwen in het Turkse democratische bestel zijn dan niet ondenkbaar.
Volgens een rapport van mensenrechtenorganisatie Freedom House zijn de leden van de Hoge Kiesraad allemaal 'aangewezen door staatsorganen die de AKP controleert. Als Erdogan de resultaten van de verkiezingen zou willen betwisten, vindt hij hier een sympathiek gehoor.
6. Wat kunnen we verwachten als Kılıçdaroğlu wint?
Het is moeilijk om te zeggen hoe Kılıçdaroğlu Turkije zal besturen. Als politiek figuur belichaamt hij vooral alles wat Erdogan niet is.
In het buitenland speculeren commentatoren dat Kılıçdaroğlu Turkije weer op het 'goede' spoor zet, toenadering zoekt met de EU en de NAVO en democratische vrijheden herstelt.
De partij van Kılıçdaroğlu is volgens Foreign Policy een eclectische coalitie die bestaat uit anti-Erdogan bewegingen van alle kanten van het politieke spectrum: rechts-nationalisten, religieus-conservatieven, centrumlinks, centrumrechts en sociaaldemocraten.
Wat deze groepen vooral bindt, is een afkeer van het presidentiële systeem, met veel meer uitvoerende macht voor Erdogan. De kans is daarom groot dat de coalitie van Kılıçdaroğlu uiteenvalt na een eventuele verkiezingswinst.
7. Wat gebeurt er als Erdogan wint?
Allereerst zou een overwinning van Erdogan een zware en teleurstellende klap zijn voor de oppositie in het land. Een verlies waar politici als Kılıçdaroğlu de schuld van zullen krijgen.
Het zou ook het einde kunnen inluiden van de Turkse democratie, betoogt van geopolitiek analist Sinan Ciddi van de Amerikaanse denktank The Foundation for Defense of Democracies. "Erdogan zal waarschijnlijk de kans aangrijpen om de weinige kritische stemmen die nog over zijn in de media en de publieke ruimte, het zwijgen op te leggen", schrijft hij.
Volgens RTL-correspondent Olaf Koens ligt dit zeker in de lijn der verwachtingen, zo vertelt hij aan RTL Nieuws. "Wanneer Erdogan opnieuw de verkiezingen wint, zit hij gebeiteld. Veel critici zijn bang dat Turkije dan definitief afglijdt tot een dictatuur. Vooral de afgelopen jaren staat de onafhankelijke rechtspraak onder druk, wordt lokale oppositie het werk onmogelijk gemaakt. Journalisten, critici, mensenrechtenactivisten gaan zonder pardon de gevangenis in".
Volgens analist Ciddi zal de verkiezing van Erdogan hem er wel toe bewegen een 'frisse start' te maken met zijn Amerikaanse en Europese bondgenoten. Autocratische leider of niet, schrijft Ciddi, andere NAVO-landen zullen de Turkse leider aan boord willen houden vanwege de oorlog in Oekraïne en de geopolitieke concurrentie met Rusland en China.