ANALYSE – Theresa May beleeft in december de zwartste maand van haar premierschap, sinds ze medio 2016 aantrad als politieke leider van het Verenigd Koninkrijk. Met nog drie maanden te gaan tot de officiële Brexitdatum van 29 maart 2019, lijkt ze de grip op de gebeurtenissen verloren te hebben.
De Britse premier sloot weliswaar een overeenkomst met de Europese Unie over de Brexit, maar die geniet onvoldoende steun in het Britse parlement.
Binnen haar eigen partij overleefde May eerder deze maand een motie van wantrouwen. Tegelijkertijd is het verzet tegen haar plannen aanzienlijk.
Het wordt steeds lastiger om te bedenken hoe May zich uit dit politieke moeras kan bevrijden. Is er nog een overlevingsroute voor May? We geven vier scenario’s.
Toch een zachte Brexit
De overeenkomst die May met de Europese Unie heeft gesloten betreft de overgangsperiode vanaf eind maart 2019 tot het moment dat er een definitieve deal is over de toekomstige relatie met de Europese Unie.
De deal van May voorziet erin dat het VK blijft voorlopig onderdeel van de douane-unie met de Europese Unie blijft. Dit betekent dat het vrije verkeer van goederen van kracht blijft. De Britten stappen echter uit de interne Europese markt, waardoor bijvoorbeeld de Londense City zijn directe toegang tot de EU verliest.
Meer dan honderd Conservatieve parlementariërs willen tegen de deal stemmen, net als de Noord-Ierse protestanten van de DUP-partij. Dit heeft vooral te maken met de mogelijkheid dat er een grens komt tussen Noord-Ierland en de rest van het VK, en het feit dat er geen duidelijke einddatum is van de transitieperiode.
Ook Labour heeft zich tegen de overeenkomst van May uitgesproken. Maar mogelijk zijn de sociaal-democraten bereid hun standpunt te wijzigen als May bereid is over haar eigen schaduw heen te stappen.
Tot nog toe heeft May de lijn gevolgd dat de Britten zowel uit de douane-unie als de interne markt stappen. Op het moment dat ze die positie herziet, en het VK dus wel lid blijft van de douane-unie en de interne Europese markt, kan ze mogelijk een parlementaire meerderheid krijgen met hulp van de oppositie.
Hiermee zou ook het probleem van de Ierse grens worden opgelost.
Het vooruitzicht van hetzij een 'no deal'-Brexit, hetzij het afblazen van de Brexit, doet May mogelijk beseffen dat een zachte Brexit het minste kwaad kan.
Uitstel van de Brexit
De Brexitdatum van 29 maart 2019 nadert snel. May moet, als ze haar eigen politieke visie wil doordrukken, binnen drie maanden parlementaire goedkeuring krijgen voor haar overeenkomst met de EU en de benodigde wetswijzigingen doorvoeren. En dat terwijl ze geen parlementaire meerderheid heeft.
Realistisch gesproken ziet het ernaar uit dat May onvoldoende tijd heeft om deze klus te klaren. Het kan er dus op uitdraaien dat ze moet aansturen op een verschuiving van de Brexitdatum. De Ierse premier heeft al aangeboden om daar naar te kijken en mogelijk willen andere Europese leiders ook meewerken.
Toch is dit niet zo simpel als het lijkt. Het verschuiven van de Brexitdatum kan betekenen dat het VK alsnog meedoet aan de verkiezingen voor het Europese Parlement in mei. Bovendien zou uitstel van de Brexit vrijwel zeker slecht vallen bij een deel van de Conservatieve parlementariërs en bij Brexitstemmers.
Vraag is ook of de Europese Unie akkoord zou gaan met uitstel van de Brexit, als niet heel duidelijk wordt vastgelegd wat het doel daarvan is en wat de nieuwe Brexitdatum wordt.
Een nieuw referendum over de Brexit
Eén van de mantra's van May is: geen tweede referendum over de Brexit.
Aan de andere kant: May heeft ook lange tijd ontkend dat ze tussentijdse verkiezingen zou uitschrijven. Die kwamen er toch in 2017. En May ontkende aanvankelijk dat ze de stemming over haar Brexit-deal zou uitstellen. Toch gebeurde dat begin december.
We zijn op het punt beland dat het er niet zozeer gaat om wat May wil, als wel om te streven naar iets waar een meerderheid voor te vinden is in het Britse parlement.
Vooralsnog lijkt het extreem lastig om voldoende steun te verwerven in het Britse Lagerhuis voor een tweede referendum over de Brexit. Maar dit betekent niet dat dit onmogelijk is.
Als het bijvoorbeeld ondoenlijk blijkt om een parlementaire meerderheid te krijgen voor een Brexitdeal (hard of zacht), zou May kunnen overwegen dat een tweede referendum minder rampzalig is dan nieuwe verkiezingen of een no deal-Brexit.
Natuurlijk speelt ook hier de beschikbare tijd een rol. Maar de Europese Unie zal waarschijnlijk positief staan tegenover een verschuiving van de Brexitdatum om een tweede referendum in te passen, als dit de kans vergroot dat de Britten bij de EU blijven.
De Brexit afblazen
Als bovenstaande opties onhaalbaar blijken, rest nog een laatste mogelijkheid: de Brexit afblazen.
Deze maand oordeelde het Europese Hof van Justitie dat het Verenigd Koninkrijk eenzijdig mag besluiten om de Brexitprocedure stop te zetten. Dus het herroepen van Artikel 50 van het Europese Verdrag dat gaat over de uittreding van een lidstaat.
Uiteraard zou dat politiek explosief zijn en dubieus vanuit democratisch oogpunt. Maar als de keuze zich beperkt tot het afblazen van de Brexit of via een no deal-Brexit plots afgesneden worden van bestaande internationale akkoorden over de handel, douane, veiligheid en luchtvaart, dan is het afblazen van de Brexit wellicht de minst schadelijke optie.
Het gaat dan nog niet om het volledig opgeven van de Brexit. Premier May zou Artikel 50 kunnen herroepen en tegelijk een referendum uitschrijven. Daarmee zouden de Britten weer terug bij af zijn, dat wil zeggen de situatie van voorafgaand aan het Brexitreferendum van juni 2016.
In dit geval kunnen Britse kiezers nog eens overwegen wat ze precies willen met de Brexit, zonder dat ze in volle vaart afkoersen op een 'no deal'-Brexit.