ANALYSE – Welhaast euforische financiële markten zijn in slaap gesust. De borrelende en sudderende politiek-economische systeemcrisis kan de markten doen ontsporen en westerse economieën ondermijnen.

Wapens om deze klappen op te vangen worden steeds botter. Overheidsschulden zijn torenhoog, waardoor fiscale ruimte ontbreekt om tegenslagen op te vangen. Zeker als je toekomstige plichten in aanmerking neemt: door de vergrijzing stijgen zorgkosten en pensioenuitgaven, terwijl de groei laag blijft.

Ook centrale banken hebben weinig afweergeschut. Rentes staan al extreem laag. Centrale banken hebben via kwantitatieve verruiming hun balansen tot historische proporties opgeblazen. De Federal Reserve is al zodanig bezorgd over de combinatie van zeer lage rente en het al acht jaar durende economische herstel, dat zij de rente graag hoger ziet om een buffer op te bouwen voor een recessie die statistisch gezien ieder moment kan uitbreken.

Daarbij komt dat het algehele vertrouwen in het politieke, economische en financiële systeem beschadigd is. Burgers vragen zich af of overheden hun onderdanen nog kunnen beschermen tegen economische en/of levensbedreigingen.

De immense vredes- en welvaartssprongen in de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog waren mogelijk omdat landen inzagen dat ze het meeste gebaat waren bij een internationale gemeenschap gebouwd op vertrouwen, regels, internationale instituties, vrijhandel en (een beperkte vorm van) solidariteit.

De immense waarde van dit bouwwerk ontgaat de Amerikaanse president Donald Trump. Zoals professor Internationale Relaties Charles Kupchan het verwoordt: "America First really means America Only. On the horizon is not a world without the West, but a West without the United States."

Europa moet dan het westerse fort bewaken, maar Europa blinkt niet uit in effectieve inzet van politieke en militaire macht. Economisch gezien is Europa nog een reus, maar de concurrentie zit op de hielen. Economische groei is het product van de toename van de beroepsbevolking en arbeidsproductiviteit. De Europese beroepsbevolking neemt maar mondjesmaat toe of daalt zelfs. Productiviteit staat al lange tijd onder druk.

Opbouw en afbraak van de verzorgingsstaat

Dat is niet altijd zo geweest. Na de Tweede Wereldoorlog werden reuzenpassen gezet doordat (langere) scholing voor veel meer mensen beschikbaar was.

Verder werden landen ontsloten door aanleg van autowegen, spoorwegen, kanalen en vliegvelden. Ook gingen vrouwen werken en kreeg vrijhandel een enorme boost door onder meer de Europese integratie en de General Agreement on Tariffs and Trade (later de WTO).

In de succesvolle decennia na de oorlog was niet alleen sprake van snelle economische en productiviteitsgroei, maar ook van de opbouw van de verzorgingsstaat: pensioen- en zorgstelsels en andere vormen van sociale zekerheid kregen gestalte.

Maar door hoge werkloosheid, stagnerende lonen en andere tegenwinden kregen politici als Thatcher en Reagan voet aan de grond. Zij zetten de bijl in de wortels van de verzorgingsstaat. Vrijemarktdenken heerste en productiviteit werd opgeschroefd, maar wel ten koste van sociale vangnetten en reële lonen. Bovendien kwam die productiviteitstoename niet meer in de buurt van die van de gouden periode van 1948-1973.

Onrechtvaardig systeem

Het laaghangende fruit is lang en breed geplukt. Voor substantiële vooruitgang is meer nodig dan verbeteren van vrijhandelsakkoorden of autowegen. Misschien dat nieuwe sectoren als kunstmatige intelligentie en nanotechnologie voor immense doorbraken zorgen, maar vooralsnog laat dat op zich wachten.

Stagnatie van productiviteit en reële lonen wordt een steeds groter probleem, omdat onze economieën zijn gebouwd op schulden en een opgeblazen financiële sector. We zijn afhankelijk van verdere groei om die schuldenbergen houdbaar te maken.

Misschien nog zorgwekkender is dat checks & balances die marktuitwassen moeten voorkomen in de verdrukking zitten. De VS en het VK zijn het verst gegaan met doorgeschoten marktdenken. Edward Luce noemt ze “commodified”. Reagan en Thatcher hadden valide punten, maar hun correcties schoten het doel voorbij. Latere politieke leiders gingen op dezelfde voet verder.

Hedendaagse markten zijn veelal verre van eerlijk in de zin dat de sociale mobiliteit enorm afgenomen is. Mensen vinden het geen probleem dat er rijken en armen zijn, maar wel dat het systeem als onrechtvaardig wordt ervaren. Toenemende ongelijkheid, afnemende economische mobiliteit en afstandelijke, soms letterlijk op verre afstand staande technocratische bestuurders vormen een drieledige puzzel.

Sociale cohesie is verminderd

Politici als Macron proberen een antwoord te formuleren, maar staan pas aan het begin van een oplossing. Ondertussen nemen onzekerheid en angst toe. Daarbij wordt het moeilijker om met oplossingen te komen die de internationale gemeenschap als geheel meekrijgen.

Dat komt niet alleen door Trump. Dekolonisatie, emancipatie van vrouwen, onderwijs en het internet hebben mensen losgemaakt van paternalisme en soms verstikkende macht van instituties zoals de kerk. Dat heeft veel goeds gebracht, maar heeft ook sociale cohesie verminderd, stelt de Duitse historicus Philipp Blom.

Tegelijk verlangen mensen wel naar samenhang. We blijven tenslotte tribale aapjes. Maar steeds meer ook bange aapjes. En hoe banger de aapjes, hoe kleiner ze de stam willen houden.

Openheid en gelijkheid garanderen

Het wordt dus een helse klus om westerse samenlevingen open én gelijk te houden. En juist die twee zijn essentieel voor het Westen. De voormalige hoofdredacteur van The Economist schreef: “Without openness, the West cannot thrive, but without equality, the West cannot last.”

De borrelende systeemcrisis kan markten van de optimistische koers afslaan. Deze ondermijnt direct westerse economieën, plaatst flinke vraagtekens bij het financiële systeem waarin kapitaal enorm bevoordeeld is ten opzichte van arbeid en een gevaar voor vrijhandel is, gezien dreigend isolationisme en protectionisme.

Daarnaast zijn met schulden overladen overheden en centrale banken met opgeblazen balansen en lage rentes grotendeels uitgespeeld.

Het Westen schudt niet van vandaag of morgen op zijn grondvesten, maar het moet wel vaart maken met zijn zaakjes op orde krijgen om een voorspoedig voortbestaan te garanderen.

Andy Langenkamp is senior politiek analist bij ECR Research en heeft zich gespecialiseerd in de repercussies van geopolitieke en politiek-economische ontwikkelingen op de financiële markten. De informatie in zijn artikelen is niet bedoeld als professioneel beleggingsadvies of als aanbeveling tot het doen van bepaalde beleggingen.