ANALYSE – Zijn zakenbankiers die rommelhypotheken verpakken intrinsiek slechte mensen? Of software-ingenieurs die sjoemelen met milieutests? Dat is niet erg waarschijnlijk.

Wel zijn er veel aanwijzingen dat de omgeving waarin iemand werkt, grote invloed heeft op zijn of haar gedrag. De omvang van een organisatie kan bijvoorbeeld een grote rol spelen.

Hoewel schaalvergroting de economie veel heeft gebracht, zorgen grote organisaties er ook voor dat veel werknemers verder af staan van de realiteit.

Het bewaren van moraliteit is veel lastiger in zo’n omgeving. De afstand van wat een werknemer in een groot bedrijf doet tot het uiteindelijke effect, is namelijk veel groter dan in het geval van een eenmanszaak.

Hieronder zes oorzaken waarom er in een groot bedrijf eerder slecht gedrag voorkomt.

1) Niet weten wat het effect is van je handelen

In grote bedrijven en organisaties ontstaan vaak situaties waarbij afdelingen langs elkaar heen werken: de linkerhand weet niet wat de rechter doet.

Iemand van een afdeling die ver weg staat van het klantcontact doet iets, maar beseft niet wat het effect daarvan is op de klant of de maatschappij.

In een prachtige scene uit de Hollywoodfilm Margin Call - gebaseerd op het faillissement van zakenbank Lehman Brothers - is te zien hoe zoiets werkt. Door de complexiteit van de bank weet lange tijd niemand wat er gaande is. Totdat aan analist erachter komt dat het goed mis is.

2) Niet voelen wat het effect is van je handelen

Stel dat een bedrijfsafdeling wél weet wat het effect van zijn handelen is. Bijvoorbeeld een productafdeling, die vernietigende renteswaps heeft gecreëerd, weet dat ondernemers failliet gaan door deze producten. Dan geldt punt één niet meer.

Maar in een grote onderneming is het dan alsnog makkelijk voor een werknemer om dit ‘gegeven’ naast zich neer te leggen. Deze bankier spreekt namelijk niet zelf met de ondernemer die door zijn ingevoerde boeteclausule failliet gaat en uiteindelijk zijn huis moet verkopen.

Om naar je geweten te kunnen luisteren, moet je voelen wat je doet, zei Wim Dubbink, hoogleraar bedrijfsethiek, onlangs tegen Business Insider. In een groot bedrijf is de emotionele afstand tussen de hoofdverantwoordelijke en de gedupeerde echter vaak erg groot.

3) Afschuiven van verantwoordelijkheden

‘Ik ben daar niet verantwoordelijk voor’. Dit zul je bij een eenmanszaak niet zo gauw horen, maar wel bij bijvoorbeeld een groot telecombedrijf.

In grote organisaties is de eindverantwoordelijkheid opgeknipt in heel veel verschillende, kleine verantwoordelijkheden. Maar als heel veel mensen een beetje verantwoordelijk voor iets zijn, heeft uiteindelijk niemand echt de verantwoordelijkheid.

In een grote organisatie zullen werknemers eerder wijzen naar een collega en zich beroepen op hun beperkte rol, zeker als er iets niet pluis zit in het bedrijf.

4) Regels als alibi

Ook veel regels - die zijn er in grote organisaties vaak meer dan bij kleine - zorgen ervoor dat mensen zich minder verantwoordelijk voelen.

Dubbink: “Wat er gebeurt met meer regels is dat mensen dan denken: ‘Nou, ik hou me aan de regels, dus het is toch verder goed zo’. Maar wat je wil is dat mensen juist zelf gaan nadenken, dat ze een beroep doen op hun moraliteit.”

Hoe meer mensen op de automatische piloot werken, hoe minder de moraliteit zal prevaleren.

5) Te groot om kapot te gaan

In 2015 kwam aan het licht dat de software in miljoenen dieselauto’s van automaker Volkswagen zo was geïnstalleerd dat de wagens op papier minder stikstof uitstootten dan daadwerkelijk het geval was. Deze sjoemelsoftware was bewust zo ingesteld.

Door de daadwerkelijke hogere hoeveelheid vervuiling zouden er in Europa 44.000 gezonde levensjaren verloren zijn gegaan en 5000 vroegtijdige doden zijn gevallen, aldus de Radboud Universiteit. Het Duitse auto-imperium betaalde ongeveer 20 miljard euro aan schade.

Nu, twee jaar later, blijkt dat Volkswagen financieel de schade alweer heeft verteerd. En ook de reputatieschade lijkt te overzien, gelet op de verkopen. Volkswagen blijkt min of meer onaantastbaar, zelfs na een van de grootste bedrijfsfraudes van de afgelopen vijf jaar.

Werknemers die in zo'n groot bedrijf frauderen of slecht handelen, zullen dat ten eerste doen omdat het minder opvalt. En ten tweede, als het toch aan het licht komt, is de kans dat het bedrijf door een schandaal omvalt, veel minder groot.

6) Macht verblindt bestuurders

Bazen van grote bedrijven hebben veel macht.  Dat creëert een superioriteitsgevoel dat je niet gauw bij een eigenaar van een klein bedrijf zal aantreffen. ‘We are doing gods work’, durfde Lloyd Blankfein, de CEO van Goldman Sachs, ooit te zeggen.

Muel Kaptein, partner op de integriteitsadviesafdeling van KPMG, merkt op dat invloedrijke mensen die de regels uitzetten voor anderen zich moreel superieur gaan voelen boven de andere werknemers. Met als gevolg dat de grote baas vindt dat deze regels niet voor hem gelden.

Uit onderzoek van de Amerikaanse beurswaakhond SEC naar bedrijfsfraudes in de periode van 1997 tot en met 2007 bleek dat in 89% van de gevallen de CEO of CFO een mate van betrokkenheid had. In veel gevallen waren de hoogste bazen dus betrokken bij de fraude.

Dit is het tweede artikel in een reeks van de Maand van Ondernemen met moreel kompas. De Maand van Ondernemen met moreel kompas wordt mogelijk gemaakt door Inspireert Beter Ondernemen. Het platform van AFAS Software met de dagelijkse portie inspiratie voor financieel professionals, accountants en HR.