Je denkt misschien dat bepaalde dingen alleen op anderen van toepassing zijn. Zoals slecht rijgedrag, bijvoorbeeld. Of misschien denk je bij het plannen van een vakantie alleen aan je eigen plezier en denk je niet aan de gevolgen voor het milieu. Dit zijn allebei tekenen van zelfbedrog – liegen tegen jezelf.

Zelfbedrog is een natuurlijk onderdeel van het leven. Net zoals iedereen wel eens te hard heeft gereden of bij het plannen van een vakantie besloot niet de trein, maar liever het vliegtuig te nemen.

Zelfbedrog sluipt in je gedachten en je hebt vaak niet eens in de gaten.

Francesco Marchi van de Universiteit Antwerpen en Albert Newen van de Ruhruniversiteit in Bochum analyseerden vier veelvoorkomende strategieën die mensen gebruiken om tegen zichzelf te liegen. In het tijdschrift Philosophical Psychology beschrijven ze hoe deze strategieën werken.

"Iedereen liegt tegen zichzelf, dat is normaal", vertelt Newen aan de Duitse wetenschapssite IDW.

Zelfbedrog wordt zichtbaar als mensen vasthouden aan een bepaalde overtuiging, ook al is er solide bewijs van het tegendeel.

1. Feiten anders uitleggen

"Als een vader ervan overtuigd is dat zijn zoon een goede leerling is en de zoon haalt vervolgens slechte cijfers, dan kan hij zeggen dat het vak niet zo belangrijk is. Of dat de leraar de stof niet goed heeft uitgelegd", aldus Newen.

2. Selectief omgaan met informatie

Dit betekent dat mensen graag informatie onthouden die hun overtuiging ondersteunt en, omgekeerd, liefst alles negeren wat niet overeenstemt met hun opvattingen.

Francesco Marchi illustreert dit aan de hand van het voorbeeld van de vader die denkt dat z'n zoon een uitstekende leerling is. "Als een vriendelijke wiskundeleraar bijvoorbeeld voorzichtig aangeeft dat de zoon het niet aankan, maar dat niet heel expliciet zegt, dan kan de vader de zorg en vriendelijkheid van de leraar interpreteren als een positieve evaluatie van de capaciteiten van zijn zoon."

3. Afwijzing van bewijsmateriaal

Hierbij verwijzen mensen feiten die hun eigen overtuigingen ontkrachten naar de prullenbak. Dit gebeurt vaak door het in twijfel trekken van geloofwaardigheid van de bron.

De vader zou gewoon kunnen stoppen met het opvragen van cijfers van de wiskundetoetsen. Omdat de leraar in zijn ogen onbekwaam is, zeggen de toetsen toch niets over de capaciteiten van zijn kind.

4. Het aandragen van alternatieve bewijsvoering

Dit gebeurt wanneer de vorige strategieën niet meer werken. Bijvoorbeeld, als de wiskundeleraar de vader benadert en uitlegt dat zijn zoon het op dit moment niet zo goed doet als anderen in de klas. De vader kan dan proberen deze uitleg te herinterpreteren, bijvoorbeeld door te zeggen dat zijn zoon intelligent is, maar op dit moment niet in staat is zijn volledige potentieel te laten zien.

Daar kunnen allerlei redenen voor zijn: de klas is misschien lawaaierig waardoor de zoon zich niet kan concentreren. Of de wiskundeles is altijd 's ochtends vroeg en dat is te vroeg voor zijn zoon, die 's avonds beter werkt.

Wanneer een situatie op meerdere manieren te verklaren is, komt het aandragen van alternatieve bewijzen in het spel. Hierbij wordt gezocht naar andere verklaringen die nog steeds je overtuiging ondersteunen.

Je overtuigingen zorgen ervoor dat je je positiever over jezelf voelt

Zoals je ziet, moet er heel wat gebeuren voordat iemand van mening verandert.

Misschien kwam je sommige van deze strategieën al een keer tegen in discussies over COVID-19 en vaccinaties.

"Dit zijn geen kwaadaardige procedures, maar ze maken deel uit van de cognitieve basisuitrusting van mensen om een bepaalde kijk op zichzelf en de wereld te behouden", zegt Newen.

Je overtuigingen zijn als pijlers die je wereldbeeld stabiliseren en beschermen. Overtuigingen die het positieve beeld ondersteunen dat je van jezelf of anderen in je omgeving hebt, zijn bijzonder belangrijk. Ze worden hardnekkig verdedigd. Het gaat dus niet om de feiten zelf, maar om wat ze zeggen over de desbetreffende persoon.

Dit is niet fundamenteel slecht. Integendeel, volgens onderzoekers Newen en Marchi is zelfbedrog op korte termijn niet onredelijk en ook niet schadelijk voor mensen.

De vier strategieën kunnen mensen helpen om zich goed over zichzelf te voelen en gemotiveerd te blijven in moeilijke situaties. Problematisch wordt het als overtuigingen op de middellange en lange termijn volledig onwrikbaar blijven.

Bijvoorbeeld: de vader houdt vast aan zijn overtuigingen, zelfs als de zoon naar een andere school gaat en opnieuw slechte wiskundecijfers haalt. In dat geval missen ze wellicht de kans om de wiskundevaardigheid van de zoon op de lange termijn te verbeteren.

Zo'n houding is altijd problematisch. "Maar een onwrikbare overtuiging is vooral schadelijk in tijden van radicaal nieuwe uitdagingen die snelle veranderingen in gedrag vereisen", aldus Newen.

LEES OOK: 7 typische vormen van passief agressief gedrag – zo kun je reageren en dit kun je doen om het bij jezelf af te leren